Главная » 2015 » Февраля » 24 » Кирис соьз часть1
02:06 Кирис соьз часть1 | |
| Быйылгы 1991 йылда ногай халкынынъ оьз миллет маьмлекети (государствосы) болатаган Ногай ордасы куралганлы 600 йыл толады. Сонысы ман бирге ногай маьмлекетин курувда, коьплеген ногай ырувларынынъ басын бириктирип, Алтын ордасынъ ханлары ман узакка созылган канлы согысларда халкка басшылык эткен Эдигединъ акында шыккан 《Эдиге》баьтир йырына да 600 йыл толады. Колынъыздагы сосы китап те сосы эки сыйлы мерекеге (юбилейге) оьлимсиз эстелик салаяк мырат пан шыгарылган. Ногай маьмлекети болсын, оны тамамластырувда басшылык эткен Эдигединъ аьрекети болсын, Эдигединъ куьреси акында ногай халкынынъ шыгарган 《Эдиге》дестаны болсын бизим халктынъ тарихында, миллет оьктемлигинде, маданиятында (культурасында), адабиятында (литературасында) юзлеген йыллар бойында терен ыз калдырган эм олардынъ оьрленуьвине себебшилик эткен. XIV-нши оьмирдинъ аягында, XV-нши оьмирдинъ басында 《Эдиге》эпосынынъ тувувы арманында тагы да ногайдынъ сондай коьплеген баьтир йырларынынъ шыгувына коьрим болган. XV-XVII оьмирлерде ногай халкынынъ йыр оьнершилиги, халк назымы (поэзиясы) боьтенде баьтир йырлары эм ашыклык дестанлары, сондай болып ногайдынъ сол ок оьмирлердеги адабияты дуьркиреп оьсип, конъысы кардаш халклар арасында уьйкен сыйга тийисли болган. Соннан себеп тувылма коьп ногай баьтир йылары эм ашылык дестанлары, XV-XVII оьмирлерде яшаган коьп ногай шаьйделерининъ (поэтлерининъ) шыгалмалары яттан эм язувлы кепте алашлар (казахлар), каракалпаклар, татарлар, кыргызлар, машкиртлер(башкирлер) арасына яйылып кеткени. 《Эдиге》дестаны оьзиннен алдын тувган《Айсылдынъ улы баьтир Ахмет》деген ногай баьтир йыры ман бирге миллет болып янъы кеплескен ногай халкынынъ колына ыслаган оьткир савытына айланып, ногай йыравларынынъ сув ишкен ак Кобаны, таянган Аскар тавы болган. XIV оьмирде ногай ырувлары Эртиш (Иртыш) сувы* ман Манан (Дунай) сувынынъ арасып бийлеп яшаганлар. 1270-нши йыллардан баслап 30 йылдынъ бойында Алтын ордада тоьрешилик эткен Ногайхан Кобан ман Манан арасын байыры оьз уьлиси этип, ери еннет, сувы себрет сол ерлерде яшаган ахыр-туьрли ырувлардынъ басын бириктирип, оларда биринши ногай миллет сезимин тувдырып, 《ногайлы》деп аталып басланувына себебши болган. Болса да Ногай-ханнынъ 1300-нши йылда Алтын ордадынъ Тохта-ханынынъ колыннан аьжел табувы ногай халкынынъ каьлиплесуьв процессининъ тамамланувына буршав болган. Тохта-хан, Ногай-ханнынъ аьдемлерин аз этеек болып, Узу (Днепр), Манан (Дунай) сувлары бойларындагы ногайлылырдынъ бир кесегин Месирге (Египетке) сатып, баскаларын Яйык (Урал) сувы бойына коьширген. Соннан себеп,《ногайлы》деген бизим халктынъ миллет аты Эдилде тувып, оннан сонъ Сырт Кавказга, Азав, Кара денъгиз ягаларына келмеген. Дурысында《ногайлы》этникалык ат Сырт Кавказга, Эдилге эм Иртиш сувынынъ ягаларына дейим Дунай беттен келген. Дурысын билмеген, ногай халкынынъ тарихын терен тергемеген, биринши маглуматларды (документлерди) окымаган эм окыгысыда келмеген бир кесек авторлар коьп затты бырыктырып язып шыгарганлар. 1300-нши йылда Ногай-ханы оьлтирилгенли 60-70 йыл кетер-кетпес, Яйыкка коьширилген ногай ырувлары Эдил мен Яйык арасында аьр бириси оьз ырув атлары ман яшаган коьп тайпаларды бирлестирип, оларга басшвлык этип, олар да оьзлерин ногайлылар деп санап, Алтын ордадынъ ханларына бас коьтерип баслаганлар. Орта Азиялык маглуматларда караганда, Сыр (Сырдарья) сувыннан баслап Эдилге дейим яшаган ногайларга《мангытлар》дейдилер. Эне сол Мангыт ырувыннан шыккан Балташык (тарихте Балтычак) улы Эдиге. Эдигединъ аты тарих майданына Тохтамыс ханнынъ аты мынан бирге шыккан. Тохтамыс хан согысып, Алтын ордадынъ тагына олтырганда, Эдигединъ атасы Балтышакты оьлтирген. Ама онынъ улы Эдиге, амалсыздан, Тохтамыс ханнынъ колында куллык этип калады. Сонъ Тохтамыстынъ питнесиннен коркып, Шах-Темир (Тимур) ханга Самарканга кашады. Эдиге Шах-Темир (Сатемир) ханнынъ аьскеринде 15-20 йыл аьскершилик эткен. Болса да Эдил-Яйык арасына келе-кете турган. Сол ерлердеги халк Тохтамыс ханга бойсынгысы келмегенде, Эдиге буларга басшы болып, Тохтамыс ханга да, Шах-Темир ханга да карсы куьреспеге соьз береди. Ахырысында,1391 йылда Эдиге бас деп Яйык бойын, сонъ Эдилге дейим колга алады. 1391 йылда Ногай ордасы куралган заманда, ол мамлекеттинъ мажаларына тек Эдил-Яйык эки сув арасы кирген. Орта Азиялык авторлар Ногай ордасын《Мангыт юрты》деп язадылар. Алтын ордадан Ногай ордасы айырылып шыкканда, Эдилден Дунайга дери яшаган ногайлар бир маьмлекетке биригал май, боьлинип яшаганлар Ногайлар айырылып шыккын сьнъ, Алтын ордадынъ тагын йыккан сонъ, ол орда шашылады. Онынъ туьрли кесеклериннен янъы ханлыклар кеплесип баслайды. Бу уьйкен, карма-карсык, ала таласлык, вакыт-заманында оьзгерислер тарих маглуматларында булай коьрсетиледи. 1391-нши йылда Алтын ордадан Ногай ордасы шыгады. Биринши ханы Эдиге. Ногай ордасынынъ кеплесуьв аьрекетининъ тамамында Эдиге Тохтамысты енъип, орнына оьзиниъ суйген аьдемин салады. Эдигединъ хан атагын юргистпеге ыхтыяры болмаган. Неге десе, ол Шынъгыз ханнынъ оьркениннен тувыл.《Хан》деп баска аьдем турган, ханлыкты Эдиге юргисткен. Суьйтип, Эдиге 1419-нши йылдынъ сонъына, 1420 йылдын басына дейим Ногай ордадынъ да, Алтын ордадын да ханы болып турган. Эдигедынъ заманында эки орда да бек куьшееди. Эдигеди тарихте де Тохтамыстынъ улы Кадырберди оьлтирген. Эдигеден сонъ Ногай ордасынынъ тагына онынъ улы Нурадин олтырган. Ордадынъ бас каласы Яйыктынъ тоьмен бойындага макталган эм белгили Сарайшык каласы болган. 1420-нши йылларда Алтын ордадан Сибирь ханлыгы шыккан. Онынъ биринши ханы Хаджи-Мухаммед. 1427-нши йылда Казан ханлыгы туьзилген. Биринши ханы Улук-Мухаммед. Сол ок 1427 йылда Оьзбек ханлыгы айырылып шыгады. Биринши ханы Абулхайыр. 1433-1443 йылларга Кырым ханлыгы туьзиледи. Биринши хана Хаджи-Герей. 1450 йылда Аштархан ханлыгы уйымласып, онынъ тагына Махмуд олтырады. Сол ханлыклардынъ мажаларында буьгуьн белгили болатаган халклар кеплескенлер. XV-нши оьмирдинъ ортасында Оьзбек ханлыгыннан оьзбек-казаклар Абулхайыр ман явласып, айырылып шыгып, оьз алдыда Казах ханлыгын туьзгенлер. Коьшпели оьзбеклер XV- нши оьмирдинъ экинши яртысында Орта Азиядагы ортак аты болмаган, Тимурдынъ балаларына калган, боьлинген увак ханлыкларды явлап атып, солардынъ арасына шоьгип, коьшпели яшавды койып, тиллерин де йойып, ерли туьрк ырувлардынъ (карлук, сарт эм баскалар) тилине коьшкенлер. Оларда Алтын ордадан айырылатаган коьшпели оьзбеклерден тек《оьзбек》деген аты калган. Коьшпели оьзбеклердинъ тили казахларда эм Оьзбекстанныъ сыртлардагы ырувларда сакланган. XV оьмирдинъ 30-нши йылларыннан баслап 80-нши йылларына дейим Ногай ордасы Эдилдинъ куьнтуварында эм куьнбатарында яшайтаган баьри ногайларды бир Ногай маьмлекетине йыйнайды. XVI-нши оьмирдинъ басында Ногай маьмлекети оьз кушагына Дунайдан Эртишке дейим коьсилген уллы кырларды алган. Сонынъ ишине бир ягасын Каспий денъиздинъ толкынлары, баскасын Кара эм Азав денъизлердинъ толкынлары ялаган, аркасы ман Кап тавларына тиренген Сырт Кавказ ясыл майданлары да кирген. XIV-XVII оьмирлерде ногай халкынынъ ери эсапсыз кенъ болганындай, ол ерлерге толып яшаган ногайлары да сансыз коьп болган《Ногайлардынъ саны денъиздеги кумнын туьйири каьдер》,-деп язады ол замандагы элгезерлер. Сол шаклы коьп ногай халкынынъ бир кесеги румынлар эм молдованлар мынан конъысы болып, олар ман катнасып, баскалары украин, орыслар ман, татарлар, машкиртлер мен, кыргызлар, казахлар, оьзбеклер мен, туьркмпнлер мен, каракалпаклар ман тар байланыс тутып, бирин енъип, бирине енъилип яшаганларын окыймыз. Бизим Кавказ ногайларынынъ ата-бабалары тав халклары ман ахыр-туьрли байланыслары болган. Ол байланыс аьли де барган сайын беркий береди. Билгени, билмегени де айтпага уьйреншикли болып,《коьшпели ногай》деген уьшин, бурын ногайлардынъ баьриси де коьшпели болмаган. Ногайлардынъ бир кесеги авылда яшап сабан айдаганлар, бахшалык пан каьр шеккенлер. Баскалары ногай шахарларында яшап, туьрли тувармуьлк ишлеп шыгарганлар, оларды сатканлар, саьвдегерлик эткенлер. Элбетте, ногайларды уьш-доьрт кесекке боьлсенъ, солардынъ энъ уьйкен, коьлем кесеги малшылык пан каьр шеккен коьшпели ногайлар боладылар. Ногайлардынъ мине сосы коьшпели кесеги аьр дайым атлы аьскер йыйып, уьйде мал каратып картларды, пише-балаларды калдырып, оьзлери яв алатын кийип, коктамай конъысы халкларга шапкынлык этип турганлар. Конъысы халклардынъ малын айдап янын байлап, уьстине ясак салып, яшав бермей,《ногай》десе сескеншек этип калдырганлар. Ногайдынъ ерине кирмеге тартынып, олардан корлык коьрип турган халкларга баьри ногайлар да коьшппли болып коьрингенлер. Дурысында, элбетте, олай тывыл. Авылда, калада, шахарда яшап, оьз кыйынын ашап кешинген ногайлардынъ оьзлери де коьшпели ногайлардан корлык коьргенлер. Ынанаяк болсанъ, шакырып сайын шахары, айланган ерде авылы болган Куьнбатар Европадан келген бирер элгезерлер айлап ат шаптырып, айалларын кырктырып, шетине шыгып болмаган ногай кырларында, шоьллеринде аьдемлер опса йок деп те язганлар. Дурысында ногайлар ман конъысы болып, олар ман аьр туьрли катысып, сатув-алув этип, куда-кудагай болган халклардынъ фольклорында, тарихында, тилинде бизим ногай халкымыз акында коьп хайранлы, аьжейипли затлар бар. Кыргыздан баслап татарга, шеркешке. Туьркке дейим айлансанъ, баьри халклар ногай халкын баьленше эл иеси, санына санап шыгып болмаган коьп, соьзге шебер, язув-сызувга уста, сабыр кылыклы, йырга бай, куллыгына мукаят, согыска баьтир халк деп таныйдылар. * * * 《Эдиге》дестанына эс боьлсек, онда XIV оьмирдин аягын да, XV оьмирдинъ басында тарихта шынтысы ман да болган уьйкен куьреслер акында соьз барады. Ол савытлы куьреслерде ногай ырувлары, олардынъ басшысы Эдиге, Алтын ордадынъ ханлары эм Орта Азиядын белгили патшасы Темир-аксак (Шах-Темир хан, Шетемир хан, Сатемир хан) ортакшылык эткенлер. Олар акында оеувшыларга, аз болса да, йогарга хабарладык. Тарихтагы Эдиге эм дестандагы Эдиге акында, олардын усайганлары эм баскалары акында илмиде язылган куллыклар коьп. Солардынъ язган авторлардынъ бир нешеви《дестан тарихтагы Эдигедин аьрекетининъ тек оьзине яравлы ерлерин айтады, тарихтагы Эдигединъ Куьнбатар халклары ман, Литва маьмлекути мен юриткен согыслары ауында, Орыс патшалыгына эткен аьйлеликлери акында биле-коьре уьндемейди》деп язадылар. Дурыс, ол затлар акында《Эдиге》дестаны уьндемейди. Тек биле-коьре тувыл.《Эдиге》дестанын ногай халкы шыгарган. Халк болса дурысында да оьзине яраган-затты мактаган. Ногай ырувлары, ногай халкы Эдигединъ аьрекетининъ ногайларга хайыры болган ерлерине эс эткенлер. Халктынъ коьзлери тек оьз ярлылыгын коьргенлер. Олар-ногай ырувларынынъ Алтын орда ханларына бойсынмаслыгы, ногай ырувларынынъ оьз алдына айырылып шыгувы, оьз отягасын, оьз ногай маьмлекетин курувы, Алтын орда ханларынынъ конъысы халклар ман сонъгысы болмаган кавга этуьвин, мадары болмаган, халктынъ коьнин сыдырган ясак йыювын токтатув. Бир кесек тергевшилер аьли айтпага болаяклар: 《Буьгуьнги коьз карасты, анъламды, миллет сезимин, ол затлар болып болмаяк XIV оьмирдинъ сонъгына коьширесин》. Йогарга айтылган анълавлар, миллет сезимлер, этникалык мыратлар XIV оьмирдинъ сонъында болсын-болмасын, тек баьрисине де белгили: ногай ырувларынынъ, Эдигединъ Токтамыс пан, Темир-аксак пан, баска ишки эм тыскы явлар ман куьресининъ тамамында ногай халынынъ миллет сезими сонъына еткерилип каьлиплести, ногай миллет маьмлекети куралды, Алтын орда ханларынынъ зорлыклары токталды, тарих майданына оьз басшылары ман ногай халкы шыкты. Кыскасы, узак куьрестинъ тамамында сосы соравлар шешилди. Яде олар азба? Олар аз болса, сансыз аьдеми мен шетсизкыйырсыз ногай шоьллери (аьвелги кыпшак кырлары) Алтын ордадан шыкканда, онынъ арбасы авды. Коьплеген баска ырувларга, халкларга оьз отягасын туьзбеге айткысыз тыныш болды. Ногайдынъ кара халкы Эдигединъ аьрекетинде йогарда айтылганларды коьрген болар. Алтын ордада Токтамыстынъ тагына олтырган Эдигединъ тыскы саясаты (политикасы) халкка аз белгили, ногай халкынынъ мыратларыннан эрек затлар. Онынъ уьшин халктынъ басы авырмаган болса ярайда. Экинши ягыннан, ханлар, тонынъ ишинде Эдиге де болып, баска маьмлекетлер мен юриткен ясыртын затларын халктан сорап этпеген. Халк тек оьзине анълавлы, белгили эм оьзининъ уьмит эткен затларын йырга салап йырлаган. Ногай халкы болса оьз элин яхшы билген, оьз ханларынынъ ишки саясатып яхшы билген. Йогарга айткан ойларды бегитер уьшин, белгили маглуматлар келтиргим келеди. Буьгуьнги куьнде орыс тилин оьзимнен артык болмаса кем билмеген окувшымга тилмаш болмай,В.М Жирмунскийдинъ китабин ашайык. Онда язувлы:《Арабские и персидские историки дают высокую оценку политическим успехам, достигнутым Идиге》.《Ананим Искандера》говорит об установленном им《прядке》в государстве,《тонких обычаях (《тоьре》) и 《великих законах》, вызывающих недовольство феодальной верхушки. Ибн-Арабшах дает особенно сочувственную характеристику его личности и способностей как правителя: 《Был очень смугл (лицом), среднего роста, плотного телосложения, отважен, страшен на вид, высокого ума, щедр, с приятоной улыбкой, меткой проницательностью и сообразительностью, любитель ученных и достойных людей, сближался с благоччистивцами и факирами, беседовал (шутил) с ними в самых ласковых выражениях и шутливых намеках, постился и по ночам вставал (на молитву), держался за полы шариата, сделав коран и сунну да изречение мудрецов посредником между собою и Аллаhом всевышним》. http://vk.com/nogaytarix | |
| Просмотров: 1332 | | |
| Всего комментариев: 0 | |