Главная » 2015 » Февраля » 24 » Кирис соьз часть2
02:16 Кирис соьз часть2 | |
| Ибн-Арабшах Эдигединъ оьзин коьрген оны мынан коьп соьйлескен, Алтын ордады, ногай ырувларын коьп кезген аьдем. Эгер Ибн-Арабшахтынъ йогарда келтирилген соьзлерининъ яртысында болса да дурыслык бар болса (окыган аьдем бирисине де шекленмейди), Эдигеде мусылман аьдем суьйгендей, халк суьйгендей, мактагандай кылыклар аз болган.《Эдиге》дестаны акында соьзимди тамамлай келип, бир соравда айырым токталгым келеди. Сосы китапты ашканда ок та окувшы сосы йыйынтык《Эдиге》эпосы шыкканлы 600 йыл толув мерекисине (юбилейине) багысланганын окыды. Дурысын айтканда да 600 йыл артта шыкканма экен сосы баьтир йырымыз? Барма экен сосы ойларды бегитетаган шайытлыклар? Йок тувыл. 1419 йылдынъ сонъында, 1420 йылдынъ басында Эдиге оьлмей турып онынъ акында ногайлар арасында шыкканма экен йырлар эм аьжейипли хабарлар? Шыкканлар. Коьп эм туьрли тарихлык маглуматларды сайгарыстырып, айтылган соравды терен тергеген В. М. Жирмунский (тек ол да тувыл) булай язады:《Несомненно, еще при жизни Идиге вокруг его имени стала складываться легенда. Его личное мужество, военные успехи, авторитет как правителя, поддерживающего единство и порядок в стране, снискали ему широкую популярность и сохранили его имя в памяти потомства》. Ибн-Арабшах отражает уже в ряде мест формирование такого предание (рассказ о бегстве Идиге, о пятнадцати битвах между ним и Тохтамышем, о смерти Тохтамыша и сомого Идиге ). Налет устной легенды имеют и некоторые рассказы персидских историков (например, об отце Идиге). Сам Ибн-Арабшах опоминает о существовании подобных легендарных рассказов:《О нем (сообщают) удивительные рассказы и былины и чудные диковины (небылицы)》. На такип же устные рассказы об Идиге ссылается и... Шемседдин Эссахави:《О нем сообщают длинные рассказы. Я встретился с человеком, который видел его, знал его деда и провел с ним несколько лет. Он рассказал мне про него удивительные и необыкновенные вещи относительно его отваги, познаний, обходительности, умения начальствовать и величия его Эпическая поэма об Идиге, отражающая эти предания, воспроизводит в сокращенной перспективе основные моменты борьби между Идиге и Тохтамышем》. Коьринип туры, Эдиге оьлмей турып, онынъ Токтамыс пан етимисли куьресуьви аркасында, ногай ырувлары арасында уйкен сыйлы болганлыгыннан себеп, Эдигединъ акында коьп йырлар эм аьжейип хабарлар шыкканлыгы тек Эдигединъ халкына тувыл да, конъысы патшалыклардынъ ваькиллерине де белгили болган. Суьйтип, Эдигединъ коьп йылларга созылган савытлы куьресининъ тамамында, 1391 йылда Ногай ордасы курылып калмай, соны ман бирге Эдиге акында до коьп йырлар, таварыхлар шыккан. Бу затлардынъ баьриси де ногай ырувлары Эдигединъ Алтын орда ханлары ман куьресип макул коьргенлигине шайыт. Ойланып карасак, эгер Эдигединъ кол астында ога сенген, онынъ артыннан ериген халкы болмаган болса, Эдиге Токтамыстай залым ханларды алтын тактан кулатарма эди? * * * Йыйынтыкка экинши болып киргистилген《Мамай》дестаны Ногай ордасында XVI оьмирдинъ биринши яртысында болган кан тоьгисли талас-тартыслар акында айтады. Ол талас-тартысларда ногай мырзалары аталарыннан калган такка таласып, бирин бири оьлтирип, аьр бириси онлаган мынъ атлы аьскерин йыйып кавга этип, ордага ойран, халкка кыргын салганлар. Ногай мырзаларынынъ канлы тоьбелесине Кырым ханлары ман Орыс патшалары да тыгылысканлар.《Мамай》йыры оьз туьзилисине коьре алты кесекке боьлинеди демеге болады. Бириншисинде Ногай ордасыныъ ханы Муса авырып, оьзининъ он эки улынынъ кылыкларын билгиси келгени акында, оьлеектен алдын балаларына эткен оьсиети акында соьз барады.. Экиншисинде Мамайдынъ Оракты тербиялавы акында айтылады. Уьшиншисинде аьлши Сымайыл ман Агыстынъ оьшлесуьви акында айтылады. Доьртиншисинде ногай мырзалары ман Кырым ханы арасындагы оьшлесуьв эм кан алысув акында айтылады. Бесиншисинде Мамайдынъ авырувы, оьсиетлери эм оьлуьви акында айтылады. Алтыншысында Сымайылдынъ Оракты оьлтируьви акында айтылады. Кобан, Караногай, Ашыкулак, Кырым ногайларынынъ йыравлвры《Мамай》йырындагы айырым кесеклерди бири кыскасыннан, баскасы толысынша йырлаганлар. Толы болмаган вариантта коьп айырым кесеклери обса да йок. Дестанда айтылатагап Муса-бий (тарихта хан Муса) 1507-нши йылда оьлген. Онынъ улы бий Мамай (дурысында Ших-Мамай) тарих документлери коьре 1549-нши йылда картайып оьлген. Орак мырза оннан коьп кешикпей оьлтирилген. Йырда Оракты намаз кылып яткан еринде аьлши Сымайылдынъ уйткувы ман Калю оьлтирген деп айтылады. Калюди болса《суьйген кардашы Оракты оьлтиргени уьшин》аьлши Сымайыл оьлтиреди . Тарихка караганда Орактынъ Калмамет (Келмамет) деп кардашы болган. Документлерге коьре Орак та, Калмамет те бир йылдынъ ишинде оьлгенлер. Калмаметке халк арасында Калю деп айткан болсалар ярайды. Соннан себеп дурысында да Оракты Калю (Сымайылдынъ буйрыгы ман) оьлтирип, Калюди (Калмаметти) Сымайыл оьлтирген болса ярайды. Тарихта Сымайыл шынтысы ман да оьз кардашларын оьлтирип, оьтиралмаганын ордадан кувып, Ногай ордасында оьзи хан болып калган. Документлерге коьре Сымайыл (Исмаил) 1563 йыл авырып оьлген. Сымайылдынъ бойы маштак, эки аягы да оькшелери алдыга карап, бармаклары болмай (тобаяк-топ аяк) тувган. Бир коьзи сокыр болган. Эсапсыз кылыплы эм намарт болган. Мине бул аьдем ордага кыргын салып, Эртиштен Дунайга созылган Ногай оькиметининъ боьлгишленуьвине себеп болган. Ногай ордасынынъ тагына Исмаил олтырганнан сонъ ногай оькимети коьп ордаларга боьлинди. Боьликлерден Уллы Ногай (Исмаил тек сосында хан болып калган), Кишик Ногай, Туьмен орда, Етисан орда, Буджак орда, Аккерман Ногай туьзилдилер. Ногай халкынынъ саны азайды, карувы тайды. Бири бирисине суьек яв болды.《Мамай》йырында айтылган ногай мырзалары ман Кырым ханынынъ арасындагы оьшлесув эм кан тоьгусуьв тарихке караганда тек Кырымдагы ногай мырзасы Акмырза улы Бек-мырзадынъ оьлуьвиннен шыкпаган. Бул согыслар 1523-нши йылда болганлар. Сол йыл Кырымнынъ ханы Мухаммед-Герей, Ших-Мамайдынъ ярдамы ман Аштарханды басып алады. Шахарга коьп аьскерин киргистип, яхшы орынластырады, беркетеди. Сонда Мамайдынъ кардашы Агыс аьскери минен келип, Мамайга шамгалады: -Сен не этесинъ? Сен буьгуьн Кырым ханына Аштарханды алмага ярдамласасынъ. Эртен ол бизим оьзимизди колга алмага шалысар. Оннан да экевмиз биригип, Кырым ханын калай эсе де алдап-сулдап Аштарханнынъ беркитпелериннен кырга шыгарып, Эдилге эки-меки келместей этпеге керек. Суьйтип- булар Кырым ханын Аштарханнан шыгарып, аьскерининъ коьбесин кырганлар. Мухаммед-Герей мен Батыр-Герей де сол согыста оьлгенлер. Сонъ Мамай алар кашкан аьскерди кувалап Кырымга барып, кыйыр-шыйыр эткенлер. Солай болганда, йырда Мамай алар Кырым ханын аьйлелик пен кырымнан шыгармага шалыса болсалар, дурысында, тарихте, ол затлар 1523 йылда Аштарханда болганлар. Бир неше соьз сосы йыйынтыкка кирген《Мамай》дестанынынъ тили акында айткым келеди. Белгилисинше, йырав йырлаганда, онынъ йыравшылык оьнерине коьп зат себепшилик этеди: онынъ оьзининъ кейфи, савлыгы, яшавында сол куьн амалсыз этилеек куллыклары эм йыравды тынълавшылардынъ саны. Сога коьре бир ок йырав оьз йырын толысынша яде кыскартып йырлайды. Буьгуьнги куьнлерде элси йыравлар, хабарын яс-явкага анълавлы этер уьшин, коьп бурынгы ногай соьзлерин орысша айтады. Тынълавшылар арасында баска миллет вакиллери, язувшылар, аьлимлер, журналистлер, баска яктан келген ногай болса, бирер йырав тилин де туьрленте берип соьйлейди, йырлайды. Адабият тили мен айтпага шалысады. Сол затлар, тешкеруьвли окысанъ сосы йыйынтыкка кирген《Мамайдынъ》тилинде де бирер ерде сезиледи. Биз йыравдынъ оьз тилин, диалектин сакламага шалыстык. Болса да оьзи калай айткан болса-солай койдык. Йырав коьбисинше《увыл》дейди, бир эсе《ул》деп те айтып йибереди. Коьбисинше《бараяк》,《айтаяк》дейди, бирерд《барайык》,《айтайык》,《ярайык》деп те йибереди. Бул зат соьйлев тилине адабият тилининъ, шебер эм окув китаплар тилининъ карысувы болады. Буьгуьнги куьнлерде фольклор материалларын баспалаган бирер машинисткалар, ол олай язылмайды деп, адабият тили мен баспалап бередилер. Сосы сорав оьз алдына бир илми тема. Соннан себеп бизим, фольклоршылардынъ, борышы-йыравлардынъ, эртегишилердинъ тилине сак болув, оларды саклав. Келеекте ол затлар да тергелип каралаяк. * * * Сосы мерекелик йыйынтык бас деп Ногай ордасынынъ 600 йыллыгына багысланганнан себеп, биз онынъ ишине Кырым татарларына ярдамга келетаган Карасайдынъ (Орактынъ улы) йигитлигин айткан《Аьдил-Солтанды》, ярлы ногайлардынъ ханлар ман, мырзалар ман куьресин коьрсететаган《Шора баьтирди》, ногайдынъ ашылык дестанларынынъ уьлгиси болатаган《Тоьлеген мен Кыз-Йибекти》киргистпесек, аьвелги тарихымыз, маданиятымыз ярты-юрты коьринер деп санадык. Ер титиреткен юзлеген мынъ аьскерлери болган, ишинде шувласкан миллионлаган ногай халкы болган ханлыклардынъ ногай ханлары оьзлерине деп, халктынъ кара куьши мен тастан, кербиштен уьйкен шахарлар, калалар, минаретлер, кешенелер (мавзолейлер) ясаткан эдилер. Кайда солар? Калып турганы аьли шешен-Ингушетиядынъ ериндеги Боргакаш кешенеси, Сырт-Осетияга киретаган атаклы Татартуьп минарети эм сондай увак-туьеклер. Кара халк оьзине деп шыгарган ногайдынъ баьтир йырлары ман ашыклык дестанлары, бурынгы адабиятымыздынъ уьлгилери коьбиси тас болса да, калганы бизге де этип, буьгуьн де яшайды, бизим сувыган юреклеримизди йылытады. Бу оьлимсиз отлы йырларга юз йыллыклар бойы бир заттынъ да куьши етпеди: йыравларды аскакка аскан ногай ханларынынъ да, залым патшалардынъ юзлеген мынъ ногайларды ата юртыннан кувалап, ногайлардынъ аьвелги тарихын эм маданиятын оьзлери мен бирге йок этпеге шалысувы да, сталиншилик каты язалав буйрыкларынынъ да куьши етпеди. Йырлар, оларды йырлаган эм йыйган аьдемлер енъуьвши болып шыктылар. Йырларды бизге еткерген, саклаган, йойытылувдынъ каза сынан куткарган аьдемлерге биз уьйкен муьсирев этип, басымызды иймеге керекпиз. Олар бизге ата-бабаларымызды тирилтип аькеледилер. Ногайдынъ баьтир йырлары эм ашыклык дестанлары ногай халкынынъ маданият байлыгы, халкымыздынъ мынъ йыллык оьмирининъ янлы шайыты. Эгер аьли оьсип баратаган адабиятымыз халкка бай эм даьмли емесин беретаган терек болса, ногайдынъ фольклоры, боьтен де йыр казнасы ол теректинъ ян берген топырагы, шайкаган бесиги, эмгисткен анасы. АШИМ ШЕЙХ-АЛИ УЛЫ КОНЕЦ!!! http://vk.com/nogaytarix | |
| Просмотров: 1260 | | |
| Всего комментариев: 0 | |