Главная » 2017 » Февраля » 23 » Коьнъилимнен алганым
21:13 Коьнъилимнен алганым | |
| __________________________________________________________________________________________________________ Коьнъилимнен алганым Венера Акбулат кызы Кидирниязова (Лукманова) талаплы окытувшы, шаир, журналист, «Ногайым» деген ятлавлар йыйын- тыгынынъ эм «Аьлемет соьзлер» деген тематикалык соьзликтинъ иеси. Халкымыздынъ алал кызы, ногай тили акында йылдан- йылга билимин оьстирип, оны сакланувына эм оьрлендируьвине коьп куьшин салып келеди. Буьгуьн биз сол шаир кыскаяклы- дынъ яшавы, яратувшылык йолы акында ашыклап айткымыз келеди, неге десе сондай халкы уьшин уьмитли аьдемлер бизде аьли де коьп болса экенлер деген аьруьв мырадларымыз бар. – Венера Акбулат кызы, яшав йолынъыз акында хабарласанъыз экен? – Мен Ногай районынынъ Орта-Тоьбе авылында тувганман. Меним авылымда белгили ногай шаирлери: М.Авезов, А.Култаев, Г.Аджигельдиев, аьлиги заманда Карашай-Шеркеш Республикасын- дагы Ногай районынынъ маданият боьлигининъ етекшиси З.Булгарова (Тилекова), шаир эм йырлавшы К.Абдулакимов тувганлар. Уста йырлавшылар да бар, айт- пага, М. Кишинеев, Е. Джумагиши- ева эм Г. Теркеева. Мен 1974-нши йылдынъ курал айынынъ 9-нда Енъуьв байрамы куьн тувганман. 1980-нши йылда мен сол авыл- дынъ мектебине биринши кере окувшы болып келгенмен. Терен билимли биринши окытувшым Хадижат Язув кызы Колдасовады аявлап эсимде саклайман. Онынъ дерисине баслангыш класслар- да окувымызды язбай яде окымай, мага коьре, бир де бармаганмыз. Йогары билим алмага барганда да, ислегенде де онынъ каты кылыгы алдыдагы бизим яшавымызга бек керекти. – Сизинъ яратувшылык йолынъ- ыз не заттан басланды эм кайтип оьскен? – Энъ биринши ятлавларымды он доьрт ясымнан алып язып бас- лаганман. Олар оьз элимди суьюв- ди, шоьлдинъ ярасыгы ман оьктем- суьвди, аьскерлик юриткен яслар- дынъ акында ойларымды коьрсет- кенлер. Сол язылмаларымды мен авылдасым болган, терен билим- ли окытувшыга, коьп йыллар авыл мектебининъ етекшиси болып исле- ген Ашувхан Арслановна Шанди- евага коьрсеттим. Ол мени яны- на олтыртып, тептеримди колына алып, ятлавларымды тешкеруьвли окып, мени бир аз йигерлендирген соьзлерин айтып, ятлав язувдынъ сыхырлыгына уьйретти. Ашув- хан Арслан кызы мага сол заман- да соьйтип алал болганын эм уьй- ретип, яратувшылык толкынына миндиргендей болганын, мен бир де мутып болмаякпан. Ким биледи, сол ятлавларымды мен баска аьдем- ге коьрсеткен болсам, яшавым кай- тип туьзилеегин? Меним биринши ятлавларым «Шоьллик маягы» газетасында, сонъ Черкесск каласындагы «Ногай давысы» газетасында, «Тувган Элим» деген альманахта баспалан- ганлар. Яратувшылык сулыбымды Карашай- Шеркеш педагогика- лык университетинде окыган 1991- 1996-ншы йылларында оьстирип баслаганман. Соьзлик тилимди байытып, баска шаирлердинъ ятлавларын окып, олардынъ кайтип язганларын терен тешкерип карап, оьз ятлавла- рымды язганда, ярасыклав амалла- рын кулланувга уьйренип турган- ман. Меним яратувшылык оьсуь- виме сол университетте ислейтаган Ю.Каракаев эм М.Султанбекова коьп косымларын эткенлер. Олар ятлавларымды окып, тергеп, кем- шиликлеримди, янъылысларымды коьрсетип, кайдай адабиатын окы- мага керек экенин айтып, тийисли маслагатларын бергенлер. Йогары билимди алганнан сонъ,1997-нши йылда «Шоьл тавы- сы» газетада ислеп баслаганман. Журналист кесписининъ усталы- кларына мени сол заманда редак- тор болган М.Кожаев эм шаир М-А. Ханов коьп кыйынын салганлар. Сол билимлеримди бу куьнге дей- им де кулланаман. 2001-нши йылда мени бактым Ленин авылынынъ яшавшысы бол- ган, белгили бурынъгы йырлавшы Курай Лукмановтынъ несиллери- нинъ аьелине келин этип коскан. Сол йылларда бурынъгы йырлав- шыдынъ сондай да куьшли эси болганына, онынъ кишкей бала заманыннан алып ногай халкы- мызднъ баьтир йырларын билмеге кайтип шалысканына, оларды бек аьруьв билгенине куьезленип, мен де бурынъгы йырлардынъ куьшли, шешен тилде язылувларына коьми- лип, олардынъ сырларын билмеге талап эткенмен. Меним эрим Мура- тали Лукманов та «Шора баьтир» йырын аьруьв билетаган эди. Бурынъгы йырлар ман бай- ланыслы болувым ман, меним колыма туьскен А. Баскаковтынъ «Ногайша- орысша соьзлиги» уьй- кен орынды тутты. – Оьз шыгармаларынъыз акын- да кыскаша айтсанъыз экен? – Биринши китабимди, «Ногай- ым» деген ятлав йыйынтыгын 2008- нши йылда баспадан шыгарганман. Онда боьликлерге айырылган оьз элимди суьювге, ата-анама, лири- калык ятлавлар, яшав акында ойла- рым, «Куьнали» эм «Арслан» деген поэмалар киргенлер. Экиншиси – тематикалык соь- злик «Аьлемет соьзлер» баспадан шыгып, 2011-нши йылда дуныя коьрген. Ол кишкей тамшылар ман 20 йыл бойынша йыйналган исим. Орта мектебин кутылганлай, Карашай- Шеркеш университети- не ногай тилимди саклав мырадым ман туьскенмен. Ногай тилининъ йойытылып барувынынъ маьселеси коьп аьдемлерди тынышсызланды- рады, оны саклавдынъ бир соравы да шешилмеектей болып коьринге- ни басларымызды тоьмен салдыр- ды. Тек аьруьвликке ынанув юре- гимнинъ бир шетинде яшады, эм мен аста-акырын, оьз алдыма ногай соьзлерди, такпакларды, айтув- ларды йыйнав куллыгын юриткен- мен. Ногай тилинде А. Баскаков- тынъ соьзлигиннен баска йок эке- нин эм янъы соьзликтинъ бек кере- клигин анълап, ногай тилимизди саклав ойым ман, бир кишкей бол- са да, оьз косымымды этип, сол соьзликти баспадан шыгарганман. Соьзликке географиялык термин- лер, оьсимликлердинъ, балыклар- дынъ атлары; атлардынъ (лошадь) туьрлилери, алатлар; аьдемнинъ муьшелери, касиетлери акында соьзлер; синонимлер, омонимлер, антонимлер; тематикалык такпа- клар эм айтувлар; медициналык терминлер, дин мен байланыслы соьзлер; юрист тармагында кулла- нылатаган соьзлер; кумашлардынъ атлары… Баспадан шыгарган соь- зликти мен Билимлендируьв управ- лениесининъ етекшиси К. Отегено- вага коьрсеткенде, ол хош коьрип, аьруьв баалап, оларды уьлестирме- ге ярдам эткен. – Аьлиги заманда ногай тили- мизди оьстируьв бойынша кайдай ойларынъыз бар? – Йылдан- йылга биз янъы тех- нологиялардынъ оьрленуьвине шайыт боламыз. Ногай тил эм ада- биатыннан окув китаплерининъ етиспевлик маьселесин шешуьв аьлиги янъы технологиялык оьмир- де кыйын тувыл деп ойлайман. Бизим Ногай районында «Элек- тронлык китапханасы» туьзилсе, сонда ногай тилиннен эм адабиа- тыннан баьри класслардынъ окув китаплери де электронлык кебин- де йыйналар эди. Сол «Электрон- лык китапханасы» ман ногай тилин окыйтаган баска районлар- дагы ногайларымыз да пайдалан- мага болаяк эдилер. Районымыз- да сол китапхана ман окытувшы- лар эм окувшылар да оьз мобильли телефонларында, планшетларында, компьютерларында эм с.б. затлар- да пайдаланмага болаяклар. Клас- стан бир балага йиберилсе, сонъ ол керек затты аьлиги янъы амаллар ман баскалар ман боьлиспеге бола- ды. Бизим оьспирлеримизге, яс- явкамызга сол бийикликте бол- ган билим янъылыклары керек деп ойлайман. Олар бизим тилимизди оьстиреек йогары проектлер бола- дылар. Балалар уьшин ногай тилин- де язылган йырлар яслардынъ соьз байлыгын, йырлав сулыпларын, оьз тилин суьюв сезимлерин оьсти- рер эдилер. Бизим балаларымыз бек акыллы, талаплы, янъы технологи- ялардан аьруьв анълайдылар. Бир янъы заттан сонъ, тагы да баска янъы зат шыгады. Аьлиги балалардынъ ойлавлары да баска болып коьрине- ди, сонынъ уьшин, сондайларды бир куьпке йыйнап, олар ман бирге сол йогары, янъы технологиялык про- ектлер акында ойланганы оларга да, ясуьйкенлерге де келимли болаяк. Бир балалардынъ ата-аналары оьз балаларынынъ оьсуьвин коьтергиш- левине коьп куьшлерин саладылар, сол зат та билимди янъы толкынлар- га коьтермеге болады. Туьрли ерлерде яшаган ногай балалар арасында кызыклы ойын- лар, ярыслар озгарув олардынъ коь- нъиллерин коьтереек, йолдаслыкты тувдыраяк, бир- бириси мен ногай соьзлер, аьдетлер акында билим- лерин оьстиреек эм тилди билмеге шалыстыраяк. Кишкей балалар уьшин ясав- лар шыгармага суьемен. Бу ойын- да балалардынъ карандашларды дурыс этип ыславы, яратувшылы- гы, тил байлыгы, ярасыклав амал- лары, ярасыклы сезимлери оьсеек. Оннан да кызыклы болар элек- тронлы ойнав- боявлар (айырым этип, айванлардынъ, оьсимликлер- динъ кеплери орыс эм ногай тилин- де атлары ман). Сол ойынды Эль- брусоид фирмасы этип болатага- нын сорап билгенмен, эгер балалар уьшин кыйналган бир спонсор бол- са, соны этпеге болаягына соьз йок. Бизим яслардан халкымыздынъ патриотларын оьстируьв, олар ман байланыс ыслап, оларга колымыз- ды созув, бирликке ымтылув – биз- ди тек куьшлендиреек. – Сиз аьлиги заманда кайдай ислерди юритесиз эм соны ман бай- ланыслы кайдай ойларынъыз бар? – Озган йылдынъ кырк кий- ик айыннан алып, мен Орта-Тоьбе авыл мектебинде методикалык лабораториядынъ етекшиси болып ислеймен. Онынъ мырады: ногай тил окытувшыларына ярдам этип, дерислерде тилимизди оьстируьвде янъы методикалык амалламаларды туьзуьв. Ногай тилиннен эм адабиатын- нан окув китаплердинъ эски болув- лары, олардынъ етиспевликлери, уьйкен маьселелердинъ соравлары ФНКА етекшиси К.Янбулатовтынъ ойланувы ман сол методикалык лаборатория ашылган. Онынъ орынбасары А. Межитов сол ойлар- ды дуныяга эндируьв уьшин, янъы истинъ атын, туьзилисин ойла- ган эм методикалык дериси онынъ каравы астында ислейди. Методи- калык дериси ишине Ногай райо- нымыздынъ ногай тил окылатаган аьр бир мектебиннен бирер окы- тувшы киргенлер, олардынъ аьр бириси сайланган темалары бой- ынша куллыкларын юритедилер эм сол ислери бойынша окытув- шылар арасында илми-практиалык конференциясы озгарувына ФНКА эм район билим управлениесининъ ваькиллери шакырылаяклар. – Мектеблерде ногай тилин- нен окув китаплердинъ етиспевлик маьселеси мен байланыста не зат айтпага боласыз? – Мен Ногай районнынъ адми- нистрациясына, ФНКА етекшиси К.Янбулатовка оьз проектим мен барганман, онынъ аты «Ногай тил эм адабиаты бойынша электрон- лык окув китаби» эди. Сол проект акында, ногай тил эм адабиатын- нан окув китаплердинъ етиспев- ликлерин карыжсыз аьзирлемеге болаягы акында айтканман. Мен янъы технологияларына келискен окув китаплерин туьзеегимди, про- екттинъ мырадларын, туьзилисин, кайдай аьруьв янъылыклар болая- кларын, окытувшыларга эм окув- шыларга кайдай кызыклы бола- ягын ашыклап айтканман. Соны ман, бизим ортак соравымызды бирге шешеек болып соьйлеген- миз. Аьлиги заманда мен 6-ншы класстынъ ногай адабиатыннан окув китаплери электронлы кебин- де туьзуьв куллыгын юритемен. Ойымда аьли де ногай тил окы- тувшыларына коьмек этип, элек- тронлы дериске планлар туьзуьв. Коьбисинше, бу планлар ногай тил дерислерине бек керегеек, неге десе сонынъ ишине аьзир карточ- калар, ойынлар киргистилееклер. Этно-маданиятлык проекти бойын- ша, бир неше косылма дерислерин туьзбеге ойланаман, мысалы: ногай тил – биология (оьсимликлердинъ, айванлардынъ атлары), ногай тил – география (географиялык тер- минлер), тувган тил – технология (ногай оьрнеклерди материаллар- дан, бисердан, табиат алатларын- нан аьзирлев), тувган тил – тарих (тарихимиз акында) эм с.б. – Ногай газетасынынъ редак- циясына кайдай йоравларынъыз бар? – Аявлы ис йолдасларым! Халкымыздынъ бек коьпленген аьр куьнлик соравларын шешуьв, алдышы бизим аьдемлеримиз- динъ уьстинликлерин коьрим этип коьрсетуьв, маданиятымыз- ды, адабиатымызды, тилимизди оьстируьв соравларын ашыклап коьрсетуьв – олар баьри де сизинъ мойынынъызда, эм сол маьселе- лердинъ акында сиз усташа газета бетлеринде язасыз! Сизинъ уста- лыкларынъыздан бизим ногай халкымызга бек коьп пайда келе- ди, сав болынъыз! Ана тилимиз- де сондай газета бар болганына бек куьезленемен эм суьйинемен! Ногай шоьлимизде тек яхшылы- клар болып турганын баьримизге де йорайман! Хабарласувды юриткен Г.Нурдинова. Суьвретте: В. Кидирниязова. http://golos-stepi.ru/images/vipuski/20170216.pdf | |
| Просмотров: 548 | | |
| Всего комментариев: 0 | |