Главная » Статьи » Информация

XVIII ЮЗЙЫЛЛЫКТЫНЪ СОНЪЫНДА ОРЫС-НОГАЙ БАЙЛАНЫСЛАРЫНЫНЪ ТАРИХИННЕН
XVIII юзйыллыктынъ 80-нши йыллырында халклар ара аренада Россиядынъ туткан орны куьшленген. 1783-нши йыл Россияга Крым, Тамань эм Кобан косылган. Соннан себеп бу юзйыллыктынъ 90-ншы йыллырында тагы да орыс-туьрк байланыслары бирден куьшленип баслайды.
1790-ншы йыллырда турция Сырт Кавказдынъ орта боьлигине карап Батал-Пашадынъ етекшилиги мен уьйкен аьскерин - отыз мынъгы ювык аьдемин козгайды. Мине сол поход пан туьрклердинъ оькимети бек узакка кететаган планларын байланыслы эткен. Ерининъ уьйкен согыс стратегиялык маьнеси болган Кабардыды бойсындырув бу походтынъ маьнели мыратларынынъ бириси болыпты. Батал-Паша Кызлырды алмага деп мырад эткен, Дагыстанга эм Закавказьеге оьзининъ себебин этпеге суьйген, Каспий тенъиздинъ ягасында эм савлай Кавказда беркимеге деп ниети болган. Религиялык агитация эм сатып алув ман Турциядынъ оькимети баьри мусулман халкларын Россияга карсы коьтермеге эм оьзининъ ягына тартпага деп эсап эткен. "Олардынъ уьстинликлери тек кавказшыларды тувыл, солай ок казань, астрахань татарларын эм Россиядынъ скипетрине бойсынатаган магомедшилерди янландырар" деп туьрклер уькен сеним салганлар.
Кара тенъиз ягасында туьрклердинъ сенимли пункти Анапа крепости болган. 1790-ншы йылдынъ увыи айында Кобан аьскерининъ командующийи генерал-полковник Бибиков Закубанье эм Анапага карап поход баслайды. Онынъ мырады - Кара тенъиз ягасында туьрк аьскерине ерлеспеге амал бермевлик эм Лабада яшайтаган махошевшилерди эм ногайларды орыслардынъ якларына тартув. Кыскы авыр аьллерге, осал аьзирликке эм Бибиковтынъ етекшилигининъ осаллыгына коьре, орыс аьскерлерине поход онъайлы болмаган. Муннан сонъ ногайлардынъ кай бир улыслары Россияга алал экенлигине присяга да алганлар.
Япсардынъ узак болмаган ерде ерлескен ногай авыллары орыс ерининъ ишине карап терен коьшкенлаер. Оларга коьре, олай демек, Батал-Пашадынъ оьзининъ ери эм бу ерлар душпаннан коркынышлы деп санаганлар.
1790-ншы йыл генерал И.И. Германнынъ етекшилиги мен орыс аьскерлери Батал-Паша аьскерин енъгенлер. Батал-Паша оьзи де есирликке туьскен. Согыста кайбир ногайлар орыслардынъ ягына ортакшылык эткенлер. Сан ягыннан алып караганда, коьп миллетли туьрк аьскерлерин орыс аьскерлери енъуьвли кобаннынъ аргы ягында яшайтаганларга уьйкен кызыксынув аькелди. Сол согыстан сонъ темиргойшылар, маховшевшилер эм баскалар Россияга берилмеге деп тилек саладылар эм заложниклерди берип, присяга да аладылар. Лаба бойынша кьшип-конып юретаган татар-ногайлары да кешпеге деп тилек салганлар...эм оьзлерининъ алаллыкларын билдиреек болып бу коьшуьвди этпеге ыхтыяр койган эм олар оны тез огына этип те Кобаннынъ онъ ягына шыгадылар. Генерал-поручик барон Розен оларга баслайдылар.
1790-ншы йыл орыс оькимети етсанлардынъ бир кесегин суьт сувларынынъ сол бетине (Берда, Суьткоьли косылатаган ерлердинъ арасы эм токмака йылгасынынъ йогары бети), а баска кесегин туьркменлерге коьширеди.
1790-ншы йыл яйда генерал И.В. Гудович уьйкен ымтылыс пан Анапа крепостин алады. Анападынъ горнизонында сол вакытта он мынъ туьрклер эм савытланган татарлар, ногайлар эм Кобаннынъ аргы ягында яшайтаган шеркешлер болганлар. Крепостьте етекшиликти трёхбунчужлы Мустафа-Паша эм онынъ коьмекшиси, улы Батал-Паша эткенлер. Онда солай ок шейх Мансур да болган.
Анапада 1783-нши йыл Россиядан оларды Яйык шоьллигине коьширмеге дегенде кашкан ногайлар да болыатылар.
1791-нши йыл етинши ноябриндеги оьзининъ хатында И.В. Гудович Екатерина II-ди Наурдынъ эм Кызлардынъ аргы ягында коьшип-конып юретаган етсанларды эм енбойлыклырды туьрклерге эм ногайларга коспага деп тилейди. Онынъ ойына коьре, олар Кавказ линиясынынъ сол бетиндеги туьрклерге провиантлар коьширип, пайда бермеге боладылар. Болган ман, ол ногайлар Таврический губерниядагы Суьт сувларында яшайтаган ногайларга косылганлар.
1791-нши йыл 29 декабрьде Яссада 1787-1791-нши йыллардагы орыс-туьрк согысын тамамлавга багысланган разылыкка кол басылган. 1791-нши йылдагы яссильлик разыласув Россияга Кавказда янъы ер болдырмады, тек онынъ позициясын Прекавказьеде беркитти.
Соьйтип, Кобаннынъ аргы ягындагы адыглердинъ эм ногайлардынъ коьбиси Турцияда калганлар. Болган ман, Закубанье халкларынынъ бу бойсунувынынъ эндигиси формалык кылыгы болган. Закубаньединъ яшавшылырынынъ коьбиси бу бойсынувды хош коьрмегенлер эм Россияга толы кепте косылмага ымтылыслы болганлар.
XVIII юзйылыктынъ сонъында орыс власти туьрк агентлерине эм туьрклерше коьнъилленген Кобаннынъ аргы ягындагы феодаллардынъ душпанлык ислерине карсы куьреспеге ногайларды эм абазаларды эндиги оьзининъ сенимли кесеги деп санаган. Соьйтип, оькиметке эткен орыс командованиесининъ эсап беруьвлерининъ императорлыкка алаллыгы коьп болганлар аьзирленгенлер, мундагы ногай мырзалардынъ колындагы эм абазалардынъ бойсынувларындагы ишки линиядагы оларга ала ногайлары эм абазинлери мен.
Таврический губернатор Жигулинге эм Кавказ, Кобан корпусларынынъ командующийи граф Гудовичке 1792-нши йылдынъ биринши мартында эткен рескрипте Екатерина II кайткан коьп ногайлардынъ (1793-нши йыл кашканлар) коьп кесегин Таврический губерниядагы суьт сувларына коьширмеге деп коьширткен. Сол коьрсетуьвинде Екатерина II сол коьшетаган халкларга барган ерлеринде оларга келиси болган анъсатлыклар туьзбеге эм оларга тынышлык болув аьлин аьжетсизлемеге деп айткан. Олар деген ол - заман оьткеннен сонъ тамамында коьшип-конувдан бир ерде яшавга да коьшпеге боларлар. Тек олар оьзлерининъ 285 мынъ десятин ийги болган эм ондай бир ийги болмаган 68 мынъ десятин ерлер шыгарылганлар. Оларга Анападан эм Кавказдынъ баска ерларинде яшайтаган 1500 ногай аьеллери косылганлар.
1795-нши йыл Кызлар шоьллиндеги яшайтаган бир мынъга ювык ногайлар оларга Таврический шоьликке коьшпеге ыхтыяр берсинтагы деп тилек салып, оьзлерининъ сенимли аьдемлерин Петербургка йибергенлер, онда олар коьшуьв-конувларын койып, бир ерде токтап, авыл болмага деп соьз бергенлер. Екатерина II булай деп язган: "Казна ягыннан эш бир пособие де талап этпей, онда яшайтаган татарлардынъ (ногайлардынъ) коьринмеге коьре, сол ерде дайымлык яшав курмага ымтылыслы боладылар: сол тилейтаганларга сондай ыхтыярлык бермеге ызынлаймыз, алды кере бизим генерал-фельдцейхместер граф Зубов пан соьйлесуьв бардырып, эм онынъ распоряжениеси бойынша оларга ярайтаган кепте эм онъайлы ерлер шыгармага".
1793-нши йыл етсан бийи Баязет Екатерина II-динъ Указы ман уьй ишиндеги советникке коьширилген эм баьри ногайлар яшайтаган ерлердинъ приставы болып беркитилген эм оькимет казнасыннан карыж алган.
1790-1796-ншы йыллырда Таврический губернатор Жигулин ногайларга язлык бийдайдынъ эм арпадынъ урлыкларын пайлаган, солай ок простой ершилик алатларын берген. Коьплеген ногайлар аслык оьстируьв мен каьр шеккенлер, эм олар йыйган аслыкларды шет эллерде савда юритетаган саьвдегерлерге сатув уьшин Евпаторийге йибергенлер. 1793-1794-нши йылларда крым бойынша кыдырувда болган академик П.Паллас та сол затка коьрсеткен
Суьт сувлардагы ногайларга 1795-нши йыл 14-нши июльдеги патша манифести мен савкатланган баьри де ийгиликлер берилген. олар 6 йылга дейим оькиметке аьр не зат тоьлевден де босатылынганлар.
1792-нши йыл оларга мекан эм баска затлар курыласына деп процетсиз 10 йыл болжалга 12 мынъ маьнет акша шыгарылган. А. Скальмскийдинъ ойына коьре, XVIII юзйыллыктынъ сонъында мунда 4500 ногайлар аьели яшаганлар яде 14 мынъ ногай болады.
1793-нши йыл сырк Кавказда ногайлар яшайтаган ерлер уьш приставка боьлингенлер. Бириншиси - Калаус - Саблин приставы Калаус йылгадынъ йогары бетинде, Уьйкен эм Кишкей Янкуьлт эм Калаустынъ тав ягында ерлескен; буга Беставдынъ районы, Кумадынъ йогары бети, Подкумкадынъ оьзи эм косылатаган кесеклери кирген. Ногайлардан баска болып оынынъ сырасында деп, абазлар эм бесленейлер саналганлар.
Экинши пристав - Калаус - Ембойлык болган. Ол Кугуьлте, Бархангук, Айгура эм Камболат йылгалары бойынша Каоаус йылгадынъ тоьменинде ерлескенлер. Ога коьбисинше ембойлыклар киргенлер.
Уьшинши - Ашыкулак - Ембойлык приставы. Ога караногайлар, етискоьллер, солай ок ембойлыклар, етсанлар киргенлер, олар онда 1785-нши йыл коьширилгенлер. Бу приставтынъ ногайлары Кызлар эм Моздок уездлери арасында коьшип-конып юргенлер.
Ногайлар ман етекшиликти этуьв Кавказдагы генерал-губернатордынъ бойсынувында болган.
1799-ншы йыл караногайшылардан етсанлар эм ембойлыклар турган ерлеринде кысувлык сезип (олар мунда 1785-нши йыл коьширилгенлер) муннан кашадылар, ама генерал-лейтенант Кноррингтинъ буйырувына коьре, кайтып келтирилгенлер эм Моздок уездине эм Ашыкулак ериндеги Владимировка слободасына ювыктагы 364 аьел ерлестирилгенлер. Сонъында оларга ногайлардынъ тагы да бир кесеклери косылганлар.
Соны ман Россияга Крымды эм Прикубаньеди косув Сырк Кавказдынъ, сонынъ ишинде ногайлар уьшин уьйкен маьнеси бар. Турциядынъ эм Крым ханнынъ шалысувыннан толысына босанып, ногайлар Россиядынъ проегрессивли болган экономикалык эм культуралык каратувына туьсти.

Источник mdn.clan.su
Категория: Информация | Добавил: BAD_BOY25 (14 Января 2011)
Просмотров: 1248
Всего комментариев: 0
ComForm">
avatar