| Главная » Статьи » Ногайские знаменитости и патриоты |
Кельдасов Бальбек Аджибайрамович - "Арслан юрек атайымыз"
| Янынъа Еннет тилеймиз «Атай», «Кельдасов-атай», деп бу аьдемнинъ йолында, ога ымтылмаган инсанат аз болар. Анъламлы, дурыс явапты эситер уьшин, яс уьйкеннинъ маслагатын тынълар уьшин, Терекли-Мектебтеги Кельдасовлардынъ эсигин ашканлардынъ арасында биз де бар эдик. Биз дегенимиз, ол, янъы оьсип келеген, аягына каты басып баслаган шоьл яслары эм кызлары. Атайдай аьдемлер бу дуныя бойында бек аз. Оьз куьшин, оьз мадарын, ден савлыгын тек халкына багыслатып, ойлары, мырады ногай халктынъ аьвелгиси, аьлигиси эм келеектегиси акында эди… Янъыларда, куралай айдынъ басында, бу куьшли юрек ызгы согувларын тамамлатып токталган, деген хабар бу бетлерге де етти. Кельдасов атай ата-бабалардынъ дуныясына басын кешти. Ким эди ол - аьдемлерден баскаланган, халкы уьшин янган отка кирмеге аьзирлердинъ биреви? «Атай, халк билмейди сен ога эткен яхшылыкты!» десек: «Яманым деп кимге айтайым? Аьруьвим деп кимге сатайым?- деп айтатаган эди ол. –Не этейим аьше. Бу ша бизим халк. Оны сиздейлер коьтермеге керексиз. Мен колымнан келгенди эм келмегенди этпеге шалыстым, меннен сонъ сиз, яс-явка оьз пайданъызды этинъиз», дейтаган эди ол, саьатлеп ногайдынъ тарыйхын айтып турган заманында. Бальбек Аджибайрамович Кельдасов 1932 йылда Дагестан республикасынынъ Караногай районнынъ Кегей авылында тувган. Кельдасовлардынъ аьели 1937 йылга дейим Абсатыр деген авылда яшаган, сонъ Шобытлы авылына коьшеди. Аьжибайрам Кельдасов бек акыллы аьдем болган. Улы Бальбекти билимли этпеге суьйип, ол 1939 йылда оны мектебке береди. Ама анъсыздан согыс басланады эм кавга аьр бир аьелге яра салады. Кельдасовлардынъ аьели де шетте калмайды. Аталары Аьжибайрам согыска кетеди. Ол онда Кызыл Аьскердинъ командири болады. 1943 йылда Бальбек Аджибайрамович окып турган мектебин 4 классын битиреди. Битиргенлей ок ол баска командирлердинъ уллары арасында Керуьв Кавказдынъ бир интернатына туьседи. Оьз бала шагы акында хабарлай келип Б.А.Кельдасов булай айтатаган эди: «Онда, ата-анамыз йок ерде, туьрли миллетли балалар арасында, кавга йылларында бек кыйын эди турмага. Каранъа кешелер туьскенлей, ювыкларымызды эске алып, сагынышымызды ясырып болмай, ювырканга басымызды тыгып йылайтаган эдик. Дав согыстан, белгисизликтен, аьр не заттан сескенип коркып турганмыз. Тек танъ атканлай ойынлар ман шав шув ман интернат балалардынъ яшавы янъыдан басланады. Балалар оьз кайгылары ман яшайдылар: бир бириннен асларын тартып аладылар, кишкейлерди аямайдылар, тоьбелейдилер. Юкалак, шарклы йигерсиз йолдасым Толикти балалар корламага суьетаганын тешкердим. Сосы затты яратпай, Толикке коьмекке келдим. Онынъ орындыгын касыма салдым. Суьйтип экевимиз досласып та калдык…Йыллар оздылар. Яшав бизим аьр биримизди ян-якка шашыратты. Бир куьннинъ бир куьнинде меним колыма «Ночевала тучка золотая» деген китап туьсти. Ким язган экен деп карасам, Анатолий Приставкин деп туры эди. Китап бизим бала шагымыз акында эди». Сонда ок Б.А.Кельдасов Анатолий Приставкинге хат язады. Дослар коьп йыллардан сонъ расадылар эм бири бирин йойтпаска соьз бередилер. Уллы Аталык кавгасы кутылган сонъ сав Элимиз сонынъ ишинде Караногай да аягына турмага шалыскан. 1946 йылда Бальбек Аджибайрамович билим алув мырад пан, Тарумовкадынъ орыс мектебине бесинши классына барады. Атайымыздынъ айтувына коьре ол, танъ атып атпай, таьтли уйкысын боьлип, бир кесек оьтпек пен кесек пыслакты дорбага салып, мектебке йол алатаган эди. Эки авыл арасы узак болганга бала яяв юрип арыса да кешелерде тагы да уьйине яяв кайтатаган болган. «Табан бассанъ тебен бас» деп айтылганша Б.А. Кельдасов оьз оьзине сенуьви, билимге ымтылысы енъдилер эм ол Тарумовка мектебин етимисли битирди. Бир ерде токталып турмайтаган яс аьдем оьз билимин оьстирер уьшин Шешен-Ингуш Пединститутына йол алады. Окып билим алувга бир де кеш болмайды, дегенге усап, кишкейден халклар аьвелгисимен кызыксынган Кельдасов Б.А. тарыйх факультетине туьседи. Онынъ юрегин Ногай ордасынынъ яшаган ерлери ногайдынъ шешилмеген, тергелмеген, каралмаган соравлары оттай яндыратаган болганлар. Институты кутылганлай ок ол Карагас авылынынъ 7 йыллык мектебининъ директоры этилип алынады. 1964-66 йылларда Б.А.Кельдасов педагогикалык кеспиден бираз кете берип, «Шоьллик маягы» газетасында куллык этеди. Сосы заманларда редакцияда яс поэт Г.Аджигельдиев Москвадынъ М.Горький атлы адабият институтын битирип, корректор болып куллык эткен. Бальбек Аджибайрамовичтинъ яшав йолы тавга аькеткен сокпактай кыйын болса да, ол оьз юрисин токтатпаган. Йылдан йылга бийиктен бийикке коьтерилип оьзине сый казанган. 1982 йылдан алып ол СССР-дынъ Илмилер Академиясынынъ Географиялык ямагатшылыгынынъ Ногай боьлигининъ аьлим секретари болады. 1984 йылда онынъ аьрекети мен Ногай районынынъ Терекли-Мектеб авылында энъ биринши Оькиметлик Ногай музейи ашылады. 1989 йылда Ногай халкынынъ элшилерининъ биринши съездинде Б.А. Кельдасовты Ногай районынынъ «Бирлик» ямагатшылыгынынъ председатели этип сайлайдылар. 6 йыл озган сонъ оны сол «Бирликтинъ» сыйлы председатели деп калдырадылар. 1991 йылда СССР Илмилик Академиясынынъ токтасы ман, Кельдасов Бальбек Аджибайрамовичтинъ етекшилеви мен, Ногай халктынъ баьтирлик йыры «Эдигединъ» 600 йыллыгы эм Ногай Ордасынынъ туьзилуьвининъ 600 йыллыгы белгиленедилер. «Ногай Ордасынынъ оьрленуьвининъ тарыйх-географиялык яклары» деген Савлайсоюзлык илми практикалык конференциясы озгарылады. Онынъ баславы ман 1984 эм 1995 йылда «Посольские книги по связям России с Ногайской Ордой» деген китаплер баспадан шыгадылар. Олар яс Ногай аьлимлерине, студентлерге, туьрли илмилик куллыкларын, диссертацияларды язбага ярдамласадылар. Б.А. Кельдасов коьплеген ерлерде материаллар излев куллыгын юргисткен. МИД-те, солай ок, ол генерал Манбет мурза Кутлуманбетовтынъ (Алексей Иванович Тевкелев) акында материалларды тапкан. Генерал 1743 йылда Казахстанды Россияга кан тоьгиссиз бойсындырган. Тагы да тарыйхшы Уллы Аталык согыста эм Наполеон ман Россиядынъ согыскан заманларында караногайлардынъ катнасувын тешкерген. Онынъ Ногай халк акында хабарларын туьрли кагытлар, документлер, суьвретлер беркитедилер. Мысалы, Терекли-Мектебтинъ Ногай музейинде Ногай Атлы Полкынынъ суьврети турады. Сол музейдинъ байлыкларынынъ бириси болып, Ногай мырзалары Юсуповлардынъ да суьвретлери сыйлы орынды тутадылар. Булардынъ баьриси де Б.А.Кельдасовтынъ кыйыны, уйкы коьрмеген кешелерининъ емиси. Дагестан республикасында оны аьруьв билдилер. Ол Дагестан ясларынынъ «Ат казанган маслагатшысы» деген сыйлы атка тийисли болган. Сулак поселогынынъ, Махачкалаладынъ Киров атлы районынынъ «Сыйлы Гражданини» деп танылган. Бу официаллык билдируьвлерден баска болып, ол буьдин халктынъ Суьювин, Сыйлавын да казанганына соьз йок. Балаларынынъ балаларын коьрген атайымыз 77 ясында бу дуныядан кетти. Ол савлай яс явкамызды тербиялап, дурыс йолга салып турды. Онсыз халк арада бир зат кемигендей болады. Толы орын бос калганы сезиледи… Ким биледи кайсы авылдан, кайсы ногайдан, кайсы оьмирден шыгаяк энди сонадай Халк Атайы. Ногайдынъ алал яслары эм кызлары дуныядынъ аьр бир шетиннен кайгырув тавысларын бу куьнлерде эситтиреди. Сенсиз киммен, айтшы атам, киммен мен? Татыр шоьлде ялгыз калган бутакпан. Сенсиз киммен ах, атайым, мен киммен? Токанълаган бир аяклы улакпан. Сенсиз киммен ер бавырын кушаклап, Узак элдинъ йылай юрген кулыман. Сенсиз киммен тоьркиниме келгенде Оьз уясын таппай юрген кувыман. Сенсиз киммен ап-ак меним атайым? Тандыр соьнип, тонъып калган ошакпан. Сенсиз киммен, дав юрекли атайым? Таьж басыннан ушырылган мойшакпан. Сенсиз киммен, йылы юрек атайым? Кайсы бир Ян кызым-ав деп, кушаклар… Орыс уьйдинъ орамында кол яйып Юрегимди йылы соьзге толтырар. Болган куьнаьлерин Аллах оьзи кеширсин. Янына Еннет тилеймиз. Юмав Каракаев, кандидат филологических наук. Коьшали Зарманбетов, скульптор Зухра Булгарова, Ресей язувшылар агзасы Ногай давысы. 2009й. | |
| Категория: Ногайские знаменитости и патриоты | Добавил: 23 (03 Декабря 2014) | |
| Просмотров: 1453 |
| Всего комментариев: 0 | |