| Главная » Статьи » Культура и традиция |
Магомед Кожаев: «Ятлавымнынъ барды куьйген сырасы»
| Таза болсын деп аьдемлер арасы, Ян майданда яманлар ман эристим. Ятлавымнынъ барды куьйген сырасы, Ялынында аьдем уьшин куьрестинъ… (М.Кожаевтинъ «Критиклерге явап» деген яталавыннан) Бир кере мен М.Кожаев пен дагырда курып туры эдим. - Сизинъ авылга Коьк-Тоьбе деп неге аталган экен? – деп сорай койдым. - Мен бу соравды атам Янмурзага берген эдим. Онынъ айтувына коьре, аьвелгиде Нариман авылдынъ айланысында Ак-Балшык, Ажибекбер, Койлыбай, Булак, Маьмбет, Айгыр-Тоьбе, Коьк-Тоьбе деген авыллар болганлар. Нариман авылдынъ аты Совет оькимети келеектен алдын Махмут-авыл эди, авылдынъ энъ баслапкы аты Коьк-Тоьбе болган. Бир хабарга коьре, аспаннан бир увыс топырак эм бир тамшы сув ерге туьседи. Бир увыс топырак, оьзи-оьзиннен тасып кетип, онъмаган уьйкен, курткашыктай ыспайы ети туьсли тоьбеге айланады. Бир тамшы туьскен ерден булак урып, коькпе-коьк туьсли сув шыгады. Сол булактынъ сувыннан оьзи-оьзиннен эки коьл болады. Уллы шоьлде яшайтаган халк, карт койды сойып, канын ерге коьмип, тизлерине шоьгип, тоьбеден тилек тилеп баслайдылар. Халк тилек тилеген сайын, тоьбе коькке карап коьтерилетаган эди. Йылда бир кере емире ерге туьседи. Емире ерге туьскен мезгилде ети туьсли тоьбединъ басына аспаннан коьк боьри келип конады. Сол куьннен баслап коьк боьри халктынъ перистеси болады. Солай ок, ол халктынъ тилеклерин танъирге еткеретаган эди. Сол куьннен баслап, шоьлде кыр айванлар сансыз бола береди, коькте шоьл куслар коьбее береди, сол йылларда куслар бир якка да ушпайтаган эдилер, язда да, кыста да шоьлде туратаган эдилер. Тереклерде емислер япыраклардан да коьп эди, алты айда бир кере коьктен бийдай яватаган эди. Халктынъ яшавы ийги болган сайын, халк эдапсыз бола береди. «Оьрленер оькимет, тутылса шоьл аьдет» депти атайлар. Куьннен-куьнге шоьл аьдети тутылмай баслайды. Халк оттан коьйлек кийип, питне юритип яшайды. Ялкувдан кусларды, эригуьвден кыр айванларды урадылар, танъирсиз аьдемдей болып, оларды кырадылар. Тоьбединъ ети туьси куьннен-куьнге кемий берип, бир куьннинъ бир куьнинде йок болады. Аьдемлердинъ бир тилде турмаганлыгы, араларында тазалык болмаганы, коьк боьридинъ келмевлигине себеп болады. Сол куьннен халкымыз перистесиз яшайды, сол куьннен тоьбеге халк арасында Коьк-Тоьбе деп айтылып баслайды… М.Кожаевтинъ бу хабары «Критиклерге явап» деген оьз ятлавынынъ тоьмендеги сыдырасын эсиме туьсирди: Таза болсын деп аьдемлер сырасы, Ян майданда яманлар ман эристим. Ятлавымнынъ барды куьйген сырасы, Ялынында аьдем уьшин куьрестинъ… «Таза болсын деп аьдемлер арасы, ян майданда яманлар ман эристим» деген сыдыраларында шаир Магомет Кожаев яшавда не уьшин оьмир суьретаганы аян коьринеди. Сол саялы, мысал этип, шаирдинъ келтирилген ятлавынынъ доьрт шувмагын, макаламнынъ манълайына эпиграф этип алганман… Магометтинъ «Ян майданда» деген китаби шыкканда, «Шоьллик маягы» газета бетинде «Юмсак анълы, юмарт уьнли» деген макаламды 1983-нши йыл баспалаган эдим. Сол макалада «Магомет Кожаевтинъ «Ян майданда» деген китабининъ ятлавларынынъ юмсак анъы, юмарт уьни, куьшке куьш косып, куьезге куьез аькелип, юректинъ шынты суьйимлик сезимлериннен язылганына шайыт», - деп язган эдим. Заманнынъ оьтуьви мен М.Кожаевтинъ ятлавлары юрекке исси тие береди, неге десе шаирге куслардынъ мунълы тавысы, аьруьвликке тускатылган мылтык, коьзде коьринмеген коьз яслар, кайгыртатаган дуныядынъ терислиги, хателерди, кайгыларды юватаган ямгыр, ян майданда куьйген юреклер ятлавлар язбага дем бергенлер. Айтылган макалада «Ол школада окыйтаган заманлардан ятлавлар язган, «Шоьллик Маягы», «Ленин йолы» газеталардынъ бетлеринде баспаланган, онынъ язганлары Махачкалада шыккан «Соьнмес ялын» (1970 й.), «Шоьл шешекейлери» (1971 й.) деген йыйынтыкларга кирген. «Магомет адабиатка оьзининъ сокпагын тапты эм сол ийги сокпагыннан айырылмай барар деп сенемен» деп язган шаир А.Култаев «Магометтинъ сокпагы» («Шоьллик Маягы» 10 увыт айы 1972 й.) Акыйкатлайда, яс шаир оьз сокпагыннан кери баспай, уйкы-нава йойып, ятлав язувдынъ оьнерин, сулыбын куьннен-куьнге оьстирип, алдыга йигерли адымлайды. Онынъ оьткир соьзли, ширин тили ятлавлары, хабарлары, очерклери йыл сайын шыгатаган ногай язувшылардынъ ортак йыйынтыкларында баспаланады. «Ярык яклар» (1978 й.) деп аталып, Черкесскте дуныяга энген китапке яс шаирдинъ кирген ятлавы акында «Сезимли косым» деген макаласында язувшы Иса Капаев булай язган: «Яслыгым» деген ятлавында оьзининъ ойларын, сезимин аьлемет тенълестируьвлер, эпитетлер тавып, канатлы соьзлерге орап биледи.( «Шоьллик Маягы» 5 карагыс айы, 1978 й.). Сондай йылы соьзлер яс шаир калем йолдасларынынъ юрек туьбиннен тувдырганы бизди суьйиндиреди», - деп язган эдим. Магомет Кожаевтинъ ятлавлары йырманшы оьмиринде, йырларга айланып, халк авызына туьсип, суьйикли йырлардынъ бириси боладылар, неге десе онынъ лирикалык ятлавлары оьзининъ яшавы ман да келисетаган эди. Аьвелгиден алып ногай йыравлардынъ яшавы халкынынъ яшавы ман, оьзгерислери мен байланыслы эди. Айтпага, коьпти коьрген Сыбыра-йырав халктынъ маслагатшысы болганы толгавларыннан коьринеди, атаклы Шал-Кийиз йырав, яхшыларды яманлар ман тенъ коьрмеге ярамайтаганы акында маьселеди оьзининъ ятлавларында коьтереди, терен ойлы Асан Кайгылы ногай бийлердинъ тили бирикпей баслаганы акында назмыларында соьз юритеди. Халкымыздынъ аьвелги, данъклы йыравларына усап, М.Кожаев йырманшы оьмиринде, замандасларынынъ ян майдандагы ойларын, ниетин, куьезли эм кайгылы сезимлерин ятлавларынынъ сыдыраларына, зейинлигининъ ярык нуры ман синъдиреди. М.Кожаевтинъ лирикалык геройынынъ, юрек ярасынынъ солкылдавы, яшав маьнеси мен байланыслы болганы, тоьмендеги шувмакларыннан коьринеди: Ян майданда ярык мырад оьледи, Анъланмаган суьйим кала утылып. Куьншиликтинъ куьллелери куьледи, Яманлыктынъ ядырасы атылып. Ян майданда солдат болып куьреске, Туьбек этип калемимди алганман. Яманлык пан согыспага туьбекке, Куьлле этип – соьзлеримди салганман. Ян майданда яхшылыктынъ ягы ман, Аьдемлерди аьруьвликке шакырып, Ян майданда тазалыктынъ тагы ман, Юреклерге суьйим сырлар ясырып. Соьйтип оьмирин суьрген аьдем дуныя юзинде яшаганына оькинмес, сога коьре, Магомет Кожаевтинъ йыр дуныясы шоьл тоьсинде яшайтаган аьр бир аьдемлерге ювык эм анълавлы. Иса Капаев «Дуныя оьмирли – сенинъ коьзлеринъде» деген китабинде «Ян даласы» деген хабарын баспалаган эди. Ессентуки, 1982 йыл, ногай шоьлдеги досларымга деп хабардынъ манълайына язылган эди. «Ян майданы» деп ногай поэти М.Кожаевтинъ ятлавлар йыйынтыгы аталады. Сосы хабарда сол китаптен ятлавлар кулланыладылар деп язувшы билдиреди. Магометтинъ китаби язувшы Иса Капаевке хабар язбага себеп болганы бизди суьйиндиреди. Ама М.Кожаевтинъ «Ян майданда» деген китабинде редактордынъ раьгимсизлигиннен бизим юреклерди мунъайтатаган табаклар да йолыгадылар, мысалы, шаирдинъ кайбир ятлавларынынъ сыдыралары авысып-туьйисип кетип, шувмаклардынъ маьнелери бузылып баспаланган. Шаирдинъ «Калай бездим кайгылардан, баьледен», «Келмединъ», «Сен «йок» дединъ» эм сондай баска ятлавлар, маьнелери анъламастай болган, меним коьзиме туьскенде, йыйынтыктынъ редакторы, ятлавлардынъ сыдыраларын ериннен козгап, авыстырып, шатыраш ойнаган болса ярайды деген куьлкили ой басыма келди. «Коьзге карап мактайды, арттан елкеге пышак тирейди» деген ногайда. Олай дегени, кайбир аьдемлер бар, бетке бет бирев мен йолыга калса, авызын коьпиртип мактайды, сонъ аьдемнен айырылса ок, артыннан яманлайды, соьзден пышак ясап, оьлтирмеге шалысады. Магомет Кожаевтинъ китабиннен редакторы сондай кылыклы аьдем болып коьринеди, неге десенъ редактордынъ эткен иси уьйреншик кыркымшыга усайды, биринши кере кыртлыкты колына алган аьдем, койдынъ юнин кыркканда, теридинъ кеспеген, канатпаган ери болмайды, М.Кожаевтинъ «Ян майданда» деген китабтинъ табаклары, кесилген, канатылган кой терисиннен артыклыгы йок эди. Китабтинъ редакторынынъ, соьйтип, эссизликтен тувыл, кара куьнлевден эткени яс шаирге, яшавда туьзилген авыр оравлыклардан енъил оьтпеге куьш беретагандай болады. Зейинли шаирдинъ ятлавларын окый калсанъ, «Ятлавды кайтип ол язган экен» деп сейирли боласынъ. Магомет Кожаевтинъ ятлавларын мен окый калсам, сондай сезимлер меним юрегимди бийлейди. Солай ок, ятлав окыган аьдемнинъ акылы юйрик болады, коьнъили бай болады, юрегине кайгылардан тазаланмага енъил болады. Ятлав окымайтаган аьдемнинъ коькирегинде шыбын яны болса да, тирилердинъ санына кирип болмайды, тирилей оьлилердинъ санына киреди, неге десе, ойы бийикке ымтылмаган аьдемнинъ яшавы ылайдынъ туьбиндей болады. Магометтинъ ятлавларын окыган сонъ, Алла-Таалла оны ятлав язбага усындырган болса ярайды деп ойлайсынъ, неге десе шаирдинъ ятлавларында аьдемлердинъ яшавын узайтатаган, казанын берекетке арттыратаган, яшав шиллеси тувралыкты куьйдирип болмайтаган, куьш-куватынынъ тынысы сезиледи. М.Кожаевтинъ кыйлы ятлавлары, канатлы йырларга айланган. Юрегининъ оьзегиндеги толкынлы суьйим сезимлери мен байланыслы, неге десенъ суьйим сезимлерин, оьрмекшидинъ шатырындай этип, юректен юлкып алып, таслап болмайсынъ. «Яшавдынъ аьли куьрес болады, куьрес битсе, яшав оьледи» деп В.Г.Белинский язган. Магомет яшав бойынша арамлык пан, териссизлик пен, наслык пан куьресуьвде, арувды, талувды, безуьвди билмейди. Ол тоьгеректеги аьдилликсиз яшавды сезеди, сезе берип ойланады, ойлана берип кыйланады, тек аьдилликсиз яшавга бойсынмайды, берилмейди, куьресуьвин коймайды, неге десе шаир М.Кожаев сондай куьресуьви мен аьдемлердинъ коьнъилине кара уьлертки эндирмей, юмарт нур эндирмеге шалысады… Магометтинъ атасы Янмурза Аллаяр улы согыс, ис ветераны эди. Ол согыс йолында, янган калаларды, сувып калган тенълерининъ кевдесин, оьксиз калган бесиктеги балаларды коьрген. Мен «Шешилмеген туьйинлер» деген макаламда: «Аьр бир эр киси аталарын ети аркасына дейим билмеге керек болады, деп айтылады ногайда. Шоьл ногайлардынъ ата-бабаларынынъ яшавы уллы Ногай шоьллиги мен байланыслы. Япан шоьлдинъ кенълигинде, танъ юлдызлардынъ ярыгы астында, мал ман аьвлигип, конып-коьшип юрген ногайлардынъ юреклерине, аспандагы авыр булытлардынъ енъил юзуьвлери, камыслы еллердинъ, ювсаннынъ ийиси мен араласып эсуьвлери исси тийгенлер. Шаир М.Кожаевтинъ ети атасы да ногай шоьллигинде, елдей эркин болып, адыр-будырлардынъ арасында боьридей коркынышсыз юрип, коьктинъ бийиклиги мен сукланып, малшылык пан, эгиншилик пен анъшылык пан оьмирлерин суьргенлер. Шаирдинъ бир ятлавында: «Белки, меним ети атамнынъ бириси, шоьллигимде шириген бай болгандыр», «Белки меним ети атамнынъ бириси, белин язбай юрген етим болгандыр» деген сыдыралар йолыгадылар. Ети аркадынъ акында атайлардынъ соьзин эсине алып, «Белки, меним ети атамнынъ бириси» деп, М.Кожаевтинъ язганы себепсиз тувыл, неге десе шаир оьзининъ атасы Янмурза Аллаяр улы ман оьктемсигени тоьмендеги сыдыралардан аян коьринеди: Билмеймен мен аталардынъ атларын, Кайдай аьдем болганын да олардынъ. Тек билемен, оьзимнинъ атам согыста, Туьбек алып, яман явдынъ сокканын. Шаирдинъ атасы, кайдай ниет пен колына туьбек алганы, «аьр бир баладынъ, балалыгы балдай таьтли болсын» деген сыдыралардан сезиледи. Шаир Магомет Кожаев «ол согыскан» деген соьзди эки кере кулланганы, сыдыралардынъ тизилисин коьрклендирип, ятлавдынъ ойын куьшлендиреди: Ол согыскан, тувган аьр бир баладынъ, Балалыгы балдай таьтли болсын деп. Ол согыскан, кенъликлери дуныядынъ, Куванышка эм наьсипке толсын деп» - деп язган эдим. («Шоьл тавысы» 2 сентябрь 2003 йыл) Совет оькимети бузылган сонъ, Янмурза Аллаяр улы динди аяк уьстине тургызаяк болып, манълай терин тоьгип, куллык этеди. Ол мектеб ашып, ногай шоьлдинъ орта ясындагы аьдемлерин эм балаларын арап элибине уьйретип баслайды. Терекли-Мектеб авылында биринши межигитти ашады. Солай ок ногай районынынъ биринши имамы болып сайланады. Бу куьнлерде Терекли-Мектеб авылдынъ межигити онынъ атын юргизеди. Янмурза Аллаяр улы кенъ манълайлы, калын каслы, терен коьзли, сабыр юрисли, тавысын коьтермей соьйлейтаган киси эди. Ол «Бозйигит», «Тахир эм Зухра» деген дестанын, Шал-Кийиздинъ толгавларын, дин намазларын тойшылап юргенде, суьйип йырлайтаган эди. Солай ок халк арасында тарих хабарларын, аьвелгиден эртегилер айтып туратаган эди. Соьйлегенде такпакты, айтувды, юмакты кулланмай болмайтаган эди. Янмурза-атайдайлардынъ аркасы ман ногай халктынъ оьлмес соьзли йырлары, шынълары, асыл соьзлери оьмирлер алысыннан бизге еттилер. Соьзинде, яйык сувындай толкынласып турган, халк авызлама яратувшылыгы Магометке калемин колга алмага себебин тийдирмей болмады. Шаир М.Кожаевтинъ ятлавларында кыравдынъ аклыгы ман, алма бавдынъ ак шанъы ман, ак кумнынъ тыртыгы ман, яшавынынъ язлыгы ман, ылав аттынъ авызыннан шыккан ак коьбиги мен, туьнлердинъ юлдызы ман сукланганы, шаксыз куьйип кеткен суьйим мен кайгырганы сезиледи. Магомет Кожаевтинъ атасы терен акыллы, туьз насихатлы, каьмбил аьдем эди, сога коьре ол, яшавда алдыга карайтаган эди. Эгер Янмурза Аллаяр улы бир ис этип басласа, алгасав уьстинде бирде этпейтаган эди. «Калган иске кар явар» деп, этип баслаган исин танълага калдырмайтаган эди. Магомет Кожаев те атасына усап, сабыр хасиетли, этип баслаган исин ян-ягыннан шегип карар, алгасамай иске кирисип, битирмей яны парахат болмайды. Нариман авылында Янмурза Аллаяр улы Кожаевтинъ аьели татым, берекетли, конак суьер эди. Магомет Кожаевтинъ анасы Салимет арыксымал, орта бойлы, бавырмалы, яркыраган манълайлы, куьллегеш, маьлек бетли, эки коьзи еннеттинъ шырагындай, соьзлери зем-зем сувындай, шыт коьйлекли, узын егинли, юпар ийисли явлыгын басыннан туьсирмейтаган эди. Ол азбарында йоьрме, казы, толтырма илип коятаган эди. Коьрген кисидинъ коьзин тоймастай этетаган эди. Кысыр оьтпекти, катламады, бавырсакты, боьректи Салимет-абай писирген мезгилинде куьлкиси эринде, куванышы юрегинде эди. Онынъ шоьмисинде «ишсенъ тузсыз куврай шай, елде куьймес ак манълай» деген язув да бар эди. Салимет-абайдынъ «бир куьн туздам еген уьйге, мынъ куьн салам бер» деген суьйикли айтувы бар эди, оьзининъ анасыннан эситкен. Сол айтувды ол тутатаган эди. Уьйге келген конакка Салимет-абай, ногай шайга калемпирин, явезин, даьршинин салып, суьтлеп, сары май косып, сап-сары этип, кырк кере сапырып, юзик-касын йылтыратып, асып, иширтпей йибермейтаган эди. Янмурза Аллаяр улынынъ уьйинде конак болмайтаган куьни йок эди, неге десенъ бирев маслагат сорап, бирев китап аштыртып келетаган эди. Магомет Кожаев те, анасына усап, конак суьер, берекети мен боьлиспеге шалысып туратаган аьдем… Нариман авылдынъ сегизйыллык школасын Магомет битирип, Терекли-Мектеб авылдынъ А-Х.Джанибеков атындагы школасында 9-10 классларында окымага йолланады. Тынык шоьлдинъ уьстинде, танъ кызарып атканда, ол тенълери мен айырылысаякта «Ызгы куьнлер…» деген ятлавын язады: Ызгы куьнлер… Эс актарып карайды, Школадынъ капысынынъ алдында Куванышлы оьтип кеткен йылларды, Эм не затлар болганы ол йылларда. Биринши куьн школага келгенин, Бала юрек «тез» деп айтып, телезип. Энъ биринши арыпларды билгенин, Дуныя ман таныскандай суьйинип. Тынълаганда окытувшы хабарын, Каравларда янган таза ярыкты. Йолыкканын, «Кеш келдим» деп, асыгып, Парталар ман юрип келген яслыкты. Эм сезгени йок экенин ярасык, Касындагы кара каслы танъ кыздан. История дерисинде асыгып, Каравлары йолыкканда анъсыздан. Ызгы куьнлер… Ызынъыздан кайгырып, Карап калган школанъызды мутпанъыз. Эм тенълер мен сиз йолыккан ал танънын, Тазалыгын юреклерде сакланъыз. Магометтинъ баьри тенълери де йогары билим алмага бармайдылар. Биревлери аьскер сырасына кетедилер, баскалары совхозда кой бакпага туьстилер, кайбиревлер тракторга олтырып ер айдадылар. Ол тенълерининъ ис уьстинликлери мен оьктемсип, «Исши тенълериме» деген ятлавын язады: Куванаман, тенълер, сизге карап мен, Оьстиресиз элимиздинъ байлыгын. Мен оьмирге йырламага аьзирмен Сизинъ таза юзинъиздинъ ярыгын. Магомет он классты битирип, Карачаевсктеги институтынынъ филология боьлигине окымага туьседи. Онда ол Али Джуманбетов пан, Мурат Авезов пен танысады, айырылмас ант дослар боладылар. Студентлик йыллар, юректе арамлык йок йыллар, бийик уьмитке даьвлендиретаган йыллар, эсейген сайын, яслыкты коьз алдыннан таймай, ясартып туратаган йыллар. Тоьмендеги ятлав М.Авезовка багысланган: Яслык йыллар аьвлектирсе де бизди, Юреклерде йок эди эш яманлык. Уьмитлер уьзилген куьнъирт куьнлерди Яркыраган ятлавлар ман ямадык. («Яслык йыллар») Бир кере ол, сессиясын куьнибурын берип, авылына кайтады. Кизляр калада Магомет Нариман авыл яшавшысы, Асанов атлы совхоздынъ айтылган шоферы Курпыш Менлигуловка рас болады. Магомет Янмурза улы онынъ машинасына олтырып ногай шоьллигине йолланып, тоьмендеги ятлавын язады. Бу ятлав ман ол, шоьл коьринисининъ суьвретлевининъ устасы экенин коьрсетеди: Кув шоьлликте етим еллер елигип Канъгып юрген кавмакларды кувады. Тек тереклер, шоьлде оьскен тизилип, Кавмаклардынъ каты йолын бувады. Машинаман авылыма кайтканда, Коьпирлерди коьп оьтпеге туьседи: Сув да энди коьшпелидинъ колында – Татавыллар данъыл йолын кеседи. Ашкан энди оьз кушагын досларга Кенъ шоьлимнинъ айлак оьктем оьриси: Конаккай да конак тувыл данъылда, Бийик бийдай бийий берип оьседи. Алыс яктан тувган шоьлге кайтканда, Кенъ тоьселип коьз алдымда ятады. Халк яшавы туьрленгени акында, Шоьллигимнинъ аьр нышаны айтады. Магомет Терекли-Мектеб авылында окыйтаган йылларында Нариман авылына яяв кайтатаган эди. Анадынъ касында баласы болмаса, ана баласын отка да туьсиреди, сувга да алдырады, таьтли асын да ашап болмайды. М.Кожаевтинъ анасы да солай эди, неди болса ойлап, сав кеше кирпик какпай шыгатаган эди. Магомет студент йылларында, балалыгын эсине алып, анасынынъ кыйынына баа берип «Анама» деген ятлавын язады: Бала шактан кешеде де, куьндиз де, Мени ойлап нава йойдынъ, кайгырдынъ. Кыска уйкынъ боьлип кыска туьнлерде «Уйклайма» деп тынысымды тынъладынъ. Эм бу куьнде оьсип уьйкен болсам да, Кутылмайды юрегинънинъ кайгысы: Эки коьзинъ алдымдагы йолларда, «Туьз экен?» деп йолларымнынъ кайсысы. Шаир Карачаевск каласыннан ата юртына кайтканда, стипендиясынынъ акшасына явлык, ийисли сув, таьтли азык сатып алып, авылга келгенде, «уйкысын боьлип тыныш туьнде» анасынынъ ястыгынынъ касына аькелген затларын салганда, тоьмендеги сыдыралар юрегинде тувган боларлар: Суьйиминъди артык сезип бу куьнде, Мен наьвметин онынъ ашык анълайман, Эм уйкымды боьлип тынык туьнлерде «Уйклайма» деп тынысынъды тынълайман. Бир куьн Магомет Кумлы авылындагы досы эм адасы Магомет Нурадиловтынъ уьйине бир куллыгы шыгып барады. Адасынынъ ян косагынынъ аягы енъилленген сонъ, тоьркинине кеткен болган экен. Бала кыркыннан шыккан сонъ, адасынынъ хатыны балады бесикке салып, уьйине кайтып келип туры экен. Магомет Янмурза улы, балады бесикте коьрип, «Адасымнынъ кызына» деген ятлавын язады: Айдарынъды артка таслап, авдарып, Алшы, адас, алдынъдагы бозады. Бесигиннен он бармагын ойнатып, Айдай кызынъ ак колларын созады. Талпынады ол яшавга, йолларга, Куьн саьвлеси ойнап таза коьзлерде. Айкыйкатлык бар ды буьгуьн йоравга Айтылаяк эм айтылган соьзлерде. Ярык элде тувган кыздынъ бактысы, Бай болар деп мен сеним мен айтаман. Ятлавымды - ярык наьсип йоравды Бесигининъ бас бетине саламан. Конъысы юрттынъ балшыбыншы агайлары, тынык ногай шоьллигине аьеллери мен келип, шоьлдинъ кенълигинде, конып-коьшип, балшетенлерин курып юредилер. Алтын ялатылган балшыбынлар десенъ, енъил канатларын кагып, авага ушып кетип, заманнынъ шакларына коьре, ишибойдынъ, тобылгыдынъ, кермектинъ балын йыядылар. Бозторгайдынъ йырын эм ишибойдынъ ийисин елемик ел, алыска аькетип турган мезгилинде, М.Кожаев, «танъдай таза юзли», бир кыз бан анъсыздан йолыгысып, коьнъилиндеги юлдыздай ярык сезимлери мен, юреги аттынъ туягындай дуьбирдеп, тоьмендеги сыдыраларды язады. Гуьл шешекей оьскен ясыл тогайда, Кызды коьрдим яслыгымдай ярасык. Танъдай таза юзин онынъ танымай, Кимнинъ кызы? – деп сорадым янасып… Балшыбыншы карттынъ кызы экенин, Эринлерин оьпкеннен сонъ анъладым… Етписинши йылларда «Концерт залы. Эм Марк Бернес йырлайды» деген ятлавын язылады. Ол ятлавдынъ маьнеси атаклы йыравшы, йырды кайтип аьдемлердинъ юрегине еткерип болувда тувыл эди, онынъ маьнеси акшага сатылган аьдемлер, бийикке, коькке коьтерилип болмайтаганы акында эди. «Уьйкен куваныш пан юзинде» олар баскады алдаганга, бири-бирине мактанып, шаирдинъ «Кайгы салып юрекке» айтадылар, йыравдынъ «Коьринмеген коьз яслары ман коьзинде» йырлаганына да эс этпейдилер. Тек артымда меним экев соьйлейди… Эситиле калын хатын тавысы: «Мен, Бакудан аькелинген коьйлекти, Кыркка саттым!» Куьнлеп ога баскасы: «Йырма маьнет», - дейди, - таза баасы» Тек Марк Бернес йырлай эди, танъ кустай, Аьдемлерди уйкысыннан уянтып, Эм коьзлери яна эди юлдыздай, Инсанларды бийикликке шакырып. Магомет Кожаев институтты битирип, редакцияда хабаршы болып ислеп баслайды, мектебтеги йылларын ол эсине туьсирип, «Энъ де бийик тоьредей» окытувшысын коьрип, яшавына баа бергенин, «Биринши окытувшыма» деген ятлавын язады. Толкынлары тувлап турган тенъиздей, Дуныяга атылганман. Карарсынъ. Баьрин билген энъ де бийик тоьредей, Яшавыма кайдай белги саларсынъ? Яхья Кудайбердиевтинъ «Коькте шолпан коьремен» деген йыйынтыгы, Черкесскте 1994 йыл баспаланган. Сол йыйынтыкта М.Кожаевтинъ «Шоьл акында йыр» деген йыры сыйлы орын алган. Йырды тынъласанъ ок, шаирдинъ яны, каны, юрек ойы тувган ягы ман байланыслы экени сезиледи: Мен алыс якларда сеннен болсам да, Я бийик тавларда йойылып калсам да. Шоьллигим, тек сага коьзим карайды, Тек сенинъ акынъда яным йырлайды. «Шешекей ийиссиз болмас, эр йигит йырсыз болмас», «Тогай кырсыз, ногай йырсыз болмас» деген асыл соьзли айтувлар эл арасында айтылып юреди. Кертисинменде, йырсыз аьдемнинъ коьнъили ийиссиз шешекейдей болады, ногайга кыр да керек, йыр да керек, кыр болмаса йыр болмас, йырсыз ногай болмас деген ойды, Магометтинъ яратувшылыгы юректе тувдырады. Я.Кудайбердиев шаир М.Кожаевтинъ «Кешелер», «Ямгыр явса», «Шоьллигим», «Эгер шоьлден кетсем», «Гимн Нариман», «Карагоьзлер», «Анама», «Келмединъ», «Бийи, бийи, турналар» деген эм баска ятлавларына анълар язган. Сол йырлар М.Кожаевтинъ йыр дуныясы шоьлликтинъ оьрленуьви мен, биринши суьювдинъ кирленмеви мен, аьдемлердинъ арасы таза болувы ман байланыслы экенлигин, солай ок, шаирдинъ оьнери язгы бавдынъ ак шешекейиндей болып, эрте атканын ашыклайды. Аьр бир шаир суьйимнинъ, ажалдынъ, дослыктынъ акында язып келеди, тек солардынъ акында, аьр бир шаир оьзинше язады. Сол затлардынъ акында М.Кожаев оьзинше язатаганы ятлавларында аьруьв коьринеди. Халк арасында куьз айларын шаирлердинъ суьйикли шагы дейдилер. Куьз айлары Магометтинъ де коьнъилин коьтеретаганын ятлавларыннан аян сезиледи. Эгер аьдемнинъ юрегинде ата юртынынъ увыс топырагына муьйис табылмаса, ол тувган ерин ят элде сагынып болмас. Тувган элсиз аьдемнинъ юрегинде оьктемлик болмайды. Магомет Кожаев ят элинде ата юртын сагынады, ата юрты ман оьктемсийди, неге десе киндигиннен кан тамган авылы, онынъ балалыгы ман байланыслы. Сол саялы кан тамырыннан ата юртына суьйими юрегиннен ятлавлар тувдырады. Сол ятлавларды окысанъ, яшавдынъ увыткышын да, таьтлисин де коьрген аьдем язган деп ойлаяксынъ. М.Кожаев «Халкыма» деген ятлавында, халкыннан ясыргандай юрегинде эш бир заты да йок экени акында соьз бардырады: Ойларымды айтып тувган халкыма, Сырларымды ясырмайман, ашаман. Халкыннан сырын, ойын ясырмаган аьдем, элин юреги мен суьеди, элине алал болады, эли уьшин янын курман этпеге аьзир болып турады. Аьвелгиден алып ногай халкы коьшпели халк эди. Аталарымыз термединъ шыгарагын, керегесин, этекшесин, теримин, тундыгын, увыгын, серпигин, туьнълигин, белдевин арбага тиеп, кыславдан яйлавга коьшетаган эдилер. Халкымыздынъ ушпалы кусларга усаган, коьшпели яшавы енъиллерден тувыл эди: Ас излеген кустай болып ногайым, Аьвелгиде коьшип конып юргенсинъ. Кенъ данъылда коьп яткансынъ сулайып, Коьп кыйынлык оьмиринъде коьргенсинъ. Шаирдинъ лирикалык геройынынъ тувган юрты, яркын уьмитине йол ашканы, суьйими юрт суьйимине тенъ болганы, шоьлдинъ берекети мен сукланганы ятлавынынъ сыдырасыннан коьринеди. Тувган халкым, юртынъ калай ярасык! Байлыгынъ мол, шоьлинъ сенинъ шетсиз кенъ. Суьйдинъ мени, кенъ яшавга йол аштынъ, Суьйимим меним суьйиминъе сенинъ тенъ. М.Кожаевтинъ «Шоьллигим» деген ятлавынынъ лирикалык геройына, ата юрты юрегининъ оьзегине куьш-куват беретаганы сезиледи. Солай ок, ата юрты шаирдинъ лирикалык геройынынъ басын оьктем коьтертип, кабыргасына канат биткендей этип, йырларын занъыратып йырламага себеплигин тийгистеди: Яслыгымды ясыл бавдай яйнаттынъ, Савлай ога аьруьвлигинъ савкатлап. Сен йырымды занъыратып йырлаттынъ, Булак сувдай этип оны тазалап. Алыс якка кеткен аьдем, сагынув деген соьздинъ баасын биледи экен, шаир «Эгер шоьлден кетсем» деген ятлавында сагынув акында соьз бардырады. Эгер шоьлден кетсем алыс якларга, Кенъ элимнинъ калаларын кыдырып, Мен асыгып алыс яктан кайтаман, Тувып-оьскен шоьллигимди сагынып. «Борышлы оьлмес, шерли оьлер» дегенлей, капилистен келген шер Магометтинъ анасын, тоьсек тарттырып яткартады. Бирден ажал келип оьлгеннен эссе, бир кесек заман ятып оьлген артык, неге десенъ, айтаяк соьзди айтасынъ, коьреек аьдемди коьресинъ. Сондай мезгилинде Магометтинъ анасы, оны шакырып: - «Келер оьлим айланып, тилим калар байланып» дегенлей, увылым, оьлимим келгенше айтып калайым. Коьрмеектинъ коьзи, Туьеди де коьрмес. Эситпеектинъ кулагы Ясынокты эситпес - депти атайлар, сен, увылым, баскалар коьрмеек затты коьрип бол, баскалар эситпеек затты эситип бол, сол заманда, сага язбага да енъил болар, - дейди, юрек дертин туздай иритип. Магомет Кожаевтинъ анасы дуныядан тайган сонъ «Кайгы» деген ятлавын язады. Шаирге анасыз шоьл кенълиги тардай болады, тар ерде шаирге яшав енъил тувыл ды. Шаирге анасыз коьзиннинъ ярыгы ярыксыздай болады, коьзярыксыз шаирге, яшав куьезли тувыл ды. Ама шаир М.Кожаевтинъ юреги толыкка бойсынмады, кайгыдан калгып шыгып, енъилмеди кыйынлыкка, келеекте баьри зат та ялган дуныяда ийги болаягына, ярык сенимлигин йоймады, ясын октай сыдыраларын яркыратып ятлавлар язаягына уьмитин уватпады, терисликке карсы турувдынъ саьвлесин сувытпады, кара юреклерге нур бермеге шалысувын коймады, бактысынынъ сондай йолында яшав куьезин коьреди. Мен «Шешилмеген туьйинлер» деген макаламда: «М.Кожаевтинъ кыйынлы ногай шоьлим» деген ятлавы, кыйынлы деген соьз бен басланувы, аьдемди ойландырады. Шаир юрегине авыр болып тийген заманлардынъ акында, ятлавларынынъ сыдыраларына уйытып язбай болмайды. Сол ятлавда, «Кенъ шоьллигим казбалардан ор болды», «Суьенгеним - Ногай шоьлим кор болды», «Кенъ шоьлимнинъ буьгуьндеги тарлыгы», «Коьнъилимнинъ ян авырткан корлыгы» деген сыдыралар коьзге тиедилер. «Эр болса элсиз, елдей болар эссиз» дейди ногайда. Ата юртсыз аьдем, шаир болып болмайды. Тувган эли - шаирдинъ куьши, канаты, куьези. Сол тувыл ма М.Кожаев «Сен тувралсанъ, сен тапталсанъ, талансанъ, бас салгандай баска ерим йок меним» деп юрегиннен кан тамдырып язатаганы» («Шоьл тавысы» 2 сентябрь 2003 йыл). Магометтинъ «Эгер шоьлден кетсем алыс якларга» деген ятлавында, ата юртына суьйими артык сезиледи, алыс яктан «Сагыныш пан юректе» адыр-будырлы шоьлигине кайтатаганы коьринеди. Сол ок ятлавында аспандагы «Юлдызларды коьрейим деп ушканда» капилистен ажал келип, «Уйкыга мен коьмилсем», «Тувган ердинъ коьгининъ» туьн юлдызларынынъ ярыгын коьрмеге заьр болып тураягын билдиреди. Бирден туьссем есирине оьлимнинъ, Эм оьмирлик уйкыга мен коьмилсем, Кайгырарман тувган ердинъ коьгининъ Юлдызларын сама коьрсем экен. М.Кожаев ятлавдынъ туьзилуьвине уьйкен маьне беретаганы ятлавларыннан коьринеди. М.Хановтынъ «Ниетлери йырларга айланган» деген макаласына таянамыз. «Мысалы уьшин, онынъ «Алма бавым» деген лирикалык ятлавын алып карайык. Ол савлайы да коьнъилли, уста тил мен язылган. Алма бавым, айта алмай кайгымды, Айланаман арасында ак шанънынъ. Эситемен, сыбырдаган атымды, Алыстагы аьруьвимнинъ тавысын… Бу ятлавда: «Алма бавым, ап-ак бавым, аявлым», «Оьптим сенде оьскен оьктем теректи», «Танъдай таза аьруьвим мен йолыккан» деген эпитетти кулланады. Танъ кызарса куслар йырын йырлайды, Япыракларды уйкысыннан уянтып. Япыраклар тынълап басын шайкайды, Йырларына танъ куслардынъ куванып. («Куьз де келди») Бу шувмакларда: «Куслар йырын йырлайды», «Япыракларды уйкысыннан уянтып», «Япыраклар тынълап басын шайкайды» деген метафоралар йолыгадылар». («Шоьл тавысы» 18 ноябрь 2003 йыл). Е.С.Айбазова (Огурлиева) «Аллитерация деген ятлавды ыспайы этер уьшин бир тартык сестинъ кайтарылып кулланувы, метафора деген бир затты баска бир затка усатып тенълестирип суьвретлев, эпитет деген бир заттынъ яде аьдемнинъ сапатын, кылыгын келбаклав болады». («Ногай литературасы» 7 класс уьшин, Черкесск, 1996 й.) Бу художестволык йосыклар, бувын саны йорыкланып ятлав оьлшемин туьзилуьвинде, ногай кийизининъ оювларына усап, шаир Магомет Кожаевтинъ ятлавларын коьркли, наьзик сезимли, ярасык анълы этип коьрсетеди. М.Кожаевтинъ акында «Оьнерин халкына багыслаган», «Юрек сувы шувмагында», «Ятлавынынъ эмлев куьши бар», «Терисликке карсы турган шаир», «Йырлары коьнъилди есирге алган» деп, халк арасында айтылады. Кумлы авылдынъ орта школасынынъ орыс тил эм адабиат дерислерининъ окытувшысы Хадижат Бурумбаевадынъ «Магомет Кожаевке» деп багыслап язган ятлавында мунавдай сыдыралар бар: Сенинъ язган тувдырманъды окыса, Туьрли ойлар ерлеседи юрекке. Баьр соьзинънинъ иш маьнесин анъласа, Ак юреклер толысар ак ниетке. Таза сезим халкынъа юрегинъде, Сени дайым рахатлыкка коймайды. Терисликти бу яшавда коьргенде, Куьр юрегинъ коькиректе кайнайды. Сол себептен ойларынъды язасынъ, Эм аямай сенесинъ ак кагытка. Азайтпага бу яшавдынъ казасын, Йол кеспеге шалысып намартлыкка. М.Кожаев оьз заманнынъ шынты увылы, кир ниетлилер, онынъ ян тамырын сызлатадылар. Ол ятлавлары ман яхшылардынъ яшав куванышын узайтады, «Йол кеспеге шалысып намартлыкка». Магометтинъ яратувшылыгы курыган ерге явган явындай, тар коьнъилли кисилердинъ коьнъилин кенъейтеди, терислик пен табан салып тирестиреди, аьдилликсиздинъ бетине кылыштан оьткир коьз каравын салдырады, солай ок, онынъ йыр дуныясы, йылы болса аьдемлердинъ арасы, коьнъили тынмас, коьнъилинде кенълик болган аьдем, таласып яшамас, ниети танъ ярыгындай болар деген ойды тувдырады. Шаир Магомет Кожаевтинъ яратувшылыгы акында не айтпага боласыз? – деп мен бир танысымнан сорадым. - Яшавымда мунълы куьнлерге раса калсам, мен Магометтинъ ятлавларын окыйман, орамда юретаган хабарлардынъ акында мутып каламан – деди ол. Баска бир танысыма сол соравды бердим: - Кийиз басув хабар ис, тон тигуьв шебер ис, китап язув кыйын ис – дейди ногайда, кыйын аьлге туьсе калсам, кыйын салынып язылган ятлавларды окысам, коьнъилге енъил болатаганын Магомет Кожаевтинъ «Ян майданда» деген китаби ыспатлайды. Эки танысымнынъ айткан соьзлери Магомет Янмурза улынынъ «Ямгыр явса» деген ятлавын эсиме салдылар: Ямгыр явса, неге экен билмеймен, Яс юрегим яйнайды да кетеди. Яде болса тамшылары ямгырдынъ, Кайгылардан тазалайды юректи. Ямгыр явса, мен боламан юректи Хателерден, кайгылардан ювгандай. Туьрли-туьсли оьрнеги мен яйнаган, Дуныяга тап тек буьгуьн тувгандай. Шаир М.Кожаевтинъ ятлавларынынъ ямгырдай болып, аьдемлердинъ коьнъилин кирликтен тазалайтаган куьши бар. Солай ок, шаирдинъ юрегиндеги сезимлер, тынык аккан Шобытлыдынъ сувындай тувыл экенин билдиреди. Бу макаламды мен библиотекадынъ куллыкшыларынынъ, ана тил бойынша окытувшылардынъ, бала бавдынъ тербиялавшыларынынъ тилеклерине коьре язганман. Бир макала ман Магомет Кожаевтинъ толы кепте яратувшылыгынынъ акында язылып болмайтаганы баьрине де белгили, сол саялы келеекте Магометтинъ кара язувынынъ, очерклерининъ, сынама макалаларынынъ, орыс тилинде язылган ятлавларды ногай тилине коьширгенининъ акында, редакторлык куллыгын юритуьви акында язбага ойымыз бар. М.Кожаев халкымыздынъ аьвелгисин биледи, буьгуьнги куьнди анълайды, сол саялы елдей эсип кетип бараятырган яшавды, кир наслардынъ сувыклыгын сезип, юреги туншыгып, «отлык тастай ялтылдап, тав сувындай сынъкылдап» аьдилликти излейди, шыбырткыды сызгыртып, авады яргандай этип, наслыкты йок этпеге шалысады. Магомет яратувшылыгы ман халкына коьп пайда береди, айтпага, яслардынъ оьктемлигин оьстиреди, картлардынъ коьнъилин ясартады. М.Кожаевтинъ шаирлер халктынъ акында, яны авырып ойлайды, халкынынъ акында тынышсыз юреги мен язадылар, ногайда ондай шаирлер болганына уьйкен наьсип, неге десе олардынъ юрегинде ялын бар, сога коьре олар баскаларды да йылытадылар эм ер юзинде яшаганына оькинместей этедилер. Магомет Кожаевтинъ ятлавлары туьнги ямгырдынъ ийисиндей, токсан тогыз оьленнинъ туьсиндей, кобыздынъ аьруьв анъындай сыдыралары ман, оьмирге шаирдинъ атын, халк эсиннен тайдырмаяк. Таир Акманбетов. Источник: http://golos-stepi.ru/component/k2/item/363-yatlavymnyn-bardy-kujgen-syrasy | |
| Категория: Культура и традиция | Добавил: тоньюкукк (27 Декабря 2016) | |
| Просмотров: 1037 | Комментарии: 1 |
| Всего комментариев: 1 | |
|
| |
0
