| Главная » Статьи » Ногайские знаменитости и патриоты |
Кельдихан Кумратова - Ногайдынъ соьнмес юлдызы.
| « Кельдихан Кумратова –ногайдынъ соьнмес юлдызы» Кельдихан Кумратова ногай халкымыз арада белгили шайыр деп саналады. Яшав ога картаймага мырсат бермесе де, ол, кыралымызда эм савлай халкымыз яшайтаган ерлерде оьз атын эситтирген. Бизим аьдебиятымызда Кельдиханнынъ шыгыармалары сыйлы орынды тутады, эм сол поэмаларсыз эм ятлавларсыз аьдебият бетлери бек куьнъирт болып коьринеек эди. Тек каьлемининъ оьткирлиги болып калмай Кельдихан аьптемиз оьзининъ ян байлыгы ман ишки дуныясыннынъ кенълиги мен де халк арада белгили эди… Бир неше соьз К. Кумратовадынъ яшав йолыннынъ акында автобиографиялык кебинде: «Мен Икон-Халк авылында тувып оьскенмен. Биринши ятлавымды, аьле школада окыйтаганымда тувган авылыма багыслаганман («Икон-Халкым –авылым меним»). Школады кутылган сонъ эсим- дертим Москвадынъ адабият институтына туьсуьв болды. Атам оьлип, анам доьрт бала ман куйылып калган эди. Кайдай авыр болса да, мен ,юрек туьбиме салган мырадымнан кайтпадым.Таьвекел этип, Москвага йолландым.Институтка туьстим.Сол йылларда Карашай-Шеркеш еринде коьтеринки яратувшылык янъы сезилетаган эди. Ясы уьйкен язувшылар:Фазиль Абдулжалилов, Суюн Капаев,Хусин Гашоков яс аьдемлерди демевлевге шалысатаган эдилер. Ама кайда болсам да, бир кун де тувган авылым эсимнен кетпейтаган эди: Тек эсимнен Бир заманда кетпейди, Авылдагы доьрткил кербиш уьйимиз. Йокламага Заман бир де етпейди , Онда барып тек тойларды этемиз… Мен Москвага окымага йолланаятырганда, эки коьзим артта калды.Неге десе авырган анама колындагы кишкей синълим мен авыр болаягын анълай эдим. Ама анам йолымды бувмады, аьсиретли карасы ман мени йолга озгарды.Эне сол коьринислер, эш те, сезимлеримди козгап, анам акында ятлавлар язбага кыстаган боларлар… Боьтен де бек Язлык келген куьнлерде Анам меним тыныш таппай калады. «Сосы шакта Ел эспеспе экен»,- деп Ап-ак болган бавга коьзин салады. «Сосы шакта…»- Деп намаздан уянар, Эм карайды Баягы со лак бавга. Сосы шакта Бавга карап куванар, Аьзир ога Оьзи ыклык болмага… 1976 йылда мен Румынияда поэзиядынъ халклар ара фестивалинде болдым.Элбетте сол фестиваль айлак уйгынлы оьлшемде озды…» 1980 йыллардынъ сонъында К.Кумратова Карашай –Шеркеш баспасында иследи.Онынъ колыннан ногай язувшыларыннынъ китаплери ,ногай тилден эм адабияттан учебниклер шыктылар.Ол аьр бир китапты тергеп, онынъ сапатлыгын йогары оьлшемде этип шыгармага шалысты. Оны анълаган авторлар китапларды янъырттылар . Кельдихан Кумратова акында коьп аьлимлеримиз оьз ойларын тешкеруьвлерин айтып турадылар. Сосындай тешкерув белгили тарыйх илмилерининъ кандидаты А.Курмансеитовадынъ авызыннан: «Кельдихан издательствода ислеген редакторлардынъ арасында оьзининъ терен билими мен баскаланганын белгиледи. Кельдихан амал тапса, Эдиге мырзадынъ дестанын биринши класстан баслап, уьзбей, школады кутылганшага дейим уьйретеек эди. Соьз уьшин баслангыш школада Эдигединъ бала шагыннан бир – эки уьзик учебнике салынса, оннан сонъ баладынъ ясы оьскен сайын баска кесеклерди окысалар, балалар школады кутылганшага дейим савлай «Эдиге» дестаны ман танысаяклар, деп ол дайым айтып турган». КЧР китап баспасынынъ басшысы Лайпанов Р.С.-Б. Кельдихан акында соьйлей келип шайырымызды бек окымыслы болганы, янъы китапларды окып,олардынъ акында хабарламага суьйгенин билдиреди.Тагыда ол булай соьзлер айтады: «Ол ногайларды бек суьетаган эди, халкы уьшин бек куьрести.Тек сиз ол затты оьзинъиз де билесинъиз деп анълайман». «Кельдихан Кумратова меним колымда окыйтаганлы доьрт йылдынъ ишинде мен онынъ айлак та оьнершили шайыр экенине ыйнандым. Оьнерин оьрлендирип, шайыр тез арада атын айттыраягына сенемен». Илья Савельский .Москва. Литературный институт им.М.Горького. Тагы да бир неше соьз Кельдиханнынъ эскеруьвиннен: «1990 йыл. Биз кыралда басланган турленувлерге ыйнандык.Боьтен де яратувшылык пан каьрлейтаган аьдемлер.Ама акыллы аьдемлер сувга батаятырган кемеге олтырмага ярамайды дегенди айттылар. Сол заманда (Москвада) КПСС-тинъ 28 съезди озгарылды. Съездте трибунага шыгып соьйлегенимде, ногай халкымнынъ кунарсыз бактысы акында айттым. Соьйлегенимди Ставрополь крайыннынъ басшылыгы яратпаганын анъладым…» Кельдихан Кумратова халкымызга эткен ийгиликлерин санасак туьбине етеек тувылмыз.Бурынгылар айтканлай: «Йырма йыл ораза тутып,намаз кылганнан эсе, Бир куьн халкынъ уьшин яшасанъ савап этесинъ». Сондай куьнлер шайырымызда аз тувыл деп ойлаймыз. Кос юрекли, миллет сезими оьткир болган Кельдихан оьзининъ яшавын халкына багыслады. Бизге калдырган ятлавлар , поэмалар, оьткир ойлар китапханаларда шанъ басылып калмай белсенли кулланыладылар. Ногайдынъ атын айттырганлай, ногай халкымыз да онынъ атын тек мактанып айтпага суьеди. Эне сондай бизим Кельдихан ! Мине онынъ халкы акында уьйкен президиумнан айткан соьзлери: «Мен аз санлы халктынъ элшиси боламан. Тек меним халкым ер юзинде мынълаган йыллар яшайды. Онынъ оьзининъ оькимети болган. Ногайдынъ тарыйхы Россиядынъ халкларыннынъ тарыйхы ман байланыслы. Тек бир затты айтайым, ногай бийлериннинъ эм орыс патшаларынынъ язув хатлары Россиялык дипломатиясынынъ биринши магмулатлары (документлери) боладылар. Меним халкымнынъ бактысы мунълы болды. Сансыз кавгалар халкты, бир ерден баска ерге зор ман коьширип, ногайды кырдылар. Сталинши язалавларды алып караганда да Ногайдынъ бактысы суьргинге ушырган халклардынъ бактылары ман бир болады. Халкымыз Россиядынъ дайым яшавшы миллети болса да, оьзине автономия туьзбеге амал таппады. Совет союзында ногай шоьлде яшайган халкымды туьрли администрациялык боьликлерине бойсындырдылар: Ставрополь крайына, Тавлы республикага, Грозный областине. Ингушлар ман шешенлер 1957йылда суьргиннен кайтканда , шоьлдеги ногайларды 3 кесекке боьлдилер: бир кесек ногай районларды Дагестанга, баскаларды Шешен-Ингуш республикасына, уьшиншилерди –Ставрополь крайына киргисттилер. Кырал басшыларынынъ арам ниети ногай халкына «пышак суккандай эди»…Тек1985 йылдан сонъ ногай халкы оьзиннинъ мунълы эм эсапсыз осал аьлиннинъ акында айтпага амал тапты. Ногайлар каерде яшасалар да, аз санлы миллетлерге киредилер эм соннан себеп пайсыз каладылар, эш бир якка сайланмайдылар.Сонынъ уьшин биз РСФСР-дынъ халк депутатларынынъ санына элши киргистпеге амал таппадык…» Кельдихан эм онынъ творчестволык йолы. «Ногай адабиятына эткен косымым коьз алдымда. Ети шайырлык китап шыгарып уьлгирдим. Китапларымнынъ экеви орыс тилинде.1973йылда белгили шайыр Борис Примеровтынъ коьшируьвинде Москвада «Современник» китап баспасында «Кремень и Фиалка» деген йыйынтыгым шыкты. Китапка йогары белги бердилер. Сол йылларда меним ятлавларым «Яслык», «Бизим замандас», «Дон», «Октябрь» журналларында баспаланатаган эдилер. Айтайым коьп зат этпеге амал болмай калды. Бириншилей, адабият аьрекетлигимди журналистика ман келистирмеге керекли болдым. Экиленши,яратувшылык интеллигенция бизде кайзаманда да кысылувлы аьлде болган. Боьтен де, ногай интеллигенциясы.» Сонъы йылларда Кельдихан «Кызыл шылма» деген ятлавлар эм поэма йыйынтыгы уьстинде каьр шегип оны баспадан шыгармага уьлгирген. Бу йыйынтык шайырдынъ энъ ызгы куллыгы деп айтпага болаяк. Савлай окымыслы аьлимлеримиз бу китапты суьйинип хош алдылар эм ога йогары белгиди берип, Кельдиханнынъ яратувшылыгында янъы язув методы табылганын, шайыр оьзине янъы язув йол ашканын айттылар. «Тамыз» поэмасы кайтип язылганы акында Кельдиханнынъ эскеруьви. 1976 йыл.Румыния.халклар ара поэзия фестивали. Бу элде мен ногайлар яшайтаганын билетаган эдим. Олар бир заманларда бизим яклардан кеткен коьшкинши ногайлар . Ногайлар туьрк ерине баьленше кере коьшкенлер. Сол йылларда Румыниядынъ соьлеги Добруджа ери Турциядыкы болган. Ногайлар эне сол Добруджа еринде яшайдылар. Мен онда Энвер эм Недрет Мамутлардынъ аьели мен таныстым. Экеви де аьлимлер, илмилер докторлары, Бухарестте университеттинъ окытувшылары. Мамут юз ясыннан оьткен Дунакай деген ногай картын коьмуьвде катнасканы акында хабарлады. Дунакай ногайлардынъ сонъы кере коьшуьвлеринде Дунай сувын оьтеятырганда тувган. Бирден буртана коьтерилип,кайгадер ногайлар сувга кеткени белгили. Эне сол карбаластынъ арасында янъы тувган баладынъ кышкырыгы эситиледи. Халкка карсы турган табияттынъ каарлыгына карамай, дуныяга энген саьбийдинъ кышкырыгы яшав бардырылатаганын билдирген.Балага Дунай сувынынъ аты манн Дунакай дегенлер.Кавказдан коьшип бараяткан аьелдинъ бириси казанда тувган юртыннан от алып бараяткан болган. Сол аьел отты янъы тувган баладынъ атасы манн анасына савга этип береди.Буьгинги куьнге дери де ак Кобаннан еткерилген отты бавырдасларымыз соьндирмейдилер. Сол хабарды эситкен сонъ, мен «Тамыз» деген поэмады яздым. Поэмадан бир неше сыдыра окып эситтирейим: Куьни етип оьлеектинъ алдында Тувдыкларын дунакай карт шакырган. -Олтырынъыз баьринъиз де янымда, Пеш авыын ашынъыз,- деп буйырган. Оьсиетим бек аьдуьвлеп сакланъыз,-деген. Отка аьсиретли караган. Омирлерден келген эске эжуьвлеп, Акырыннан сосы йырды йырлаган: Айлана аккан ак Кобан, Айырым,айырым кенъ тогай. Кайда кетти, йойылды, Ягасына яйылып конган коьп ногай? Кобан бойы коьп агаш, Агаш басы туьрленди. Тоьх,аьйдемет, яман ялган дуныя Басымыздан туьрленди. Тагы бир аз ак Кобан, Ата юрты мак ювсан. Эли бардынъ Яны бар, Яны бардынъ суьри бар, Байлыгы ша янымнынъ- Ак кобаннынъ оты бар! Эли юрты болганнынъ Аьдем деген аты бар. Эки юз йыл тамызлык Сак сакланып янады.Юреклерге-дарманлык Зере тамып турады.Элдинъ ери еннеттей, Сувы болса сербеттей. Анъламай бу татувды, Пайдасы не кетуьвдинъ?» «Арканшы» акында бир неше соьз. «Меним «Арканшы» деген ятлавым бар. Сол ятлавды язувга йыршымыз Асият Кумратова ман соьйлескеним себеп этти. Олардынъ ансамбльлеринде арканшы яс болган. Анасы улынынъ сол каьрлевин яратпаган. Сол заманда яс аьдем анасына оьлеек шагын да арканда йолыгаягы акында айткан. Сол зат яратувшылык аьдемнинъ ян талабы. Хабарды эситкенлей, яным таласып «Арканшы» деген ятлавды яздым,ама ол коьнъилиме етпейтаганын сездим. Сол заманда Иса (И.Капаев) аьлемет ой айтты: сонъында арканшы алаяк кызы ман арканга шыксын деди. Ама бир куьн дуьбирдек сес эм кабан Сав авылды эртеникте уянтты. Келиптилер арканшылар-конаклар Деп баьриси авыл шетке асыкты. Карасалар аркан тартып яс киев Яс келинди колларында коьтерип Аркан бойлап адымлайды йигерли, Халк карайды заркылып эм суьйинип. Авылдаслар йойганларын тапкандай, Тек бир сезим бийлеп алды оларды. Арканшыга янъыдан куьш коскандай Коьнъиллери берк арканга байланды. Шет кагылып карай эди ана да, Тынышсызлы наьсип коьз яс тымалап, Ана коьнъил болган уьшин балада А аьвлети оьнер алган арканлар.» Кельдихан акында ашык созлер «Сен бизим арамыздан бек эрте тайдынъ.Ама сенинъ ятлавларынъ, ярык келбетинъ эслеримизде оьмир сакланаяклар. Барган дуныянъ еннет болсын,Кельдихан!» Р.Найманова, журналист «Яшавды эпсиз бек суьйген кыскаяклы яшавдан тайганына буьгуьн де ыйнанмайман». А.Атуова, Ред. «Ногай давысы» «Эсимизде Кельдиханнынъ ярык юзи,Юрегимиздинъ тоьринде язган асарлары, соьйлеген соьзлери. Ногайдынъ атын сый манн айттырган, ногай аьдебиятынынъ оьрленуьвине номай уьлисин коскан Кельдихан Исаевна бизим эсимизде». Е.Булатукова. ногай прозаиги Куьйменълескен коьп яманнынъ Соьзи сага тийдиме? Кара казанды кайнаткан, Кайгы аскан пишединъ Увлы каргысы еттиме? Яде Аллах Берген бактынъма? Ойлап-ойлап табалмайман, Маьнесине шыгалмайман, Кыстап-кыстап шеше алмайман Яшав сыктырып байлаган Кара туьйинли юмакты… Кайтпаска кеткенинъе Ыйнанмайман, ыйнанмайман. Сол болган келиспевликти Басыма да алалмайман, Акылга да сыйдыралмайман… И Капаев, язувшы Мине соьйтип кайгырады меним халкым замансыз кеткен Кельдихан акында. Оьксизликке калгандай оькиреди ногайым.Тек не хайыр! материал подготовила: Зухра Булгарова КЧР. Ногайский район. 2014г. | |
| Категория: Ногайские знаменитости и патриоты | Добавил: 23 (03 Декабря 2014) | |
| Просмотров: 1232 |
| Всего комментариев: 0 | |